Ο Ισραηλινός γλύπτης Ντάνι Κάραβαν δεν έχει αφήσει καμία ευκαιρία ανεκμετάλλευτη προκειμένου να χτίσει το μνημείο του Ολοκαυτώματος των τσιγγάνων στο Βερολίνο. Haaretz. Του Ofer Aderet, 14 Σεπτεμβρίου 2012.
«Μου ζητάτε ένα χαμόγελο; Εδώ χρειάζεται θλίψη και σοβαρότητα!», λέει ο Ντάνι Κάραβαν, επιπλήττοντας τον φωτογράφο σε ένα ξέφωτο στο δασάκι του Τίεργκαρτεν στην αρχή αυτής της εβδομάδας. Τις φωνές του γλύπτη τις κατάπιε η βοή. Ο Κάραβαν, που σύντομα γίνεται 82, έτρεχε ανάμεσα στους Γερμανούς εργάτες, τον βαρύ γερανό και τους άλλους επαγγελματίες σαν να ήταν 28άρης. Αυτή η εβδομάδα ήταν μία από τις πιο σημαντικές στη ζωή του γλύπτη από το Τελ Αβίβ. Μετά από 12 χρόνια γεμάτα δουλειά και εξάντληση, επιτέλους το σχέδιό του είχε σχεδόν τελειώσει. Στα τέλη του Οκτώβρη θα γίνουν τα εγκαίνια του μνημείου που σχεδίασε ο Κάραβαν εις ανάμνηση του ολοκαυτώματος των τσιγγάνων κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. «Αυτό είναι το πιο προβληματικό πρότζεκτ που έκανα ποτέ», μας λέει ο Κάραβαν, στη γερμανική πρωτεύουσα. «Το ξεκίνησα προτού γίνω 70 χρονών. Φέτος θα γίνω 82. Εξαιτίας του εισάχθηκα σε νοσοκομείο στο Ισραήλ. Σκεφτόμασταν ότι θα μας έπαιρνε τρία χρόνια. Ποιος θα το φανταζόταν ότι θα έπαιρνε τόσο πολύ; Ποιος θα το σκεφτόταν ότι θα ζούσα τόσο πολύ;» Το μνημείο αποτελείται από μια λίμνη νερού που στο κέντρο της έχει μια τριγωνική πέτρα με ένα λουλούδι στην καρδιά της. Κάθε μέρα, η πέτρα θα βυθίζεται μέσα στο νερό και θα ξαναβγαίνει με ένα φρέσκο λουλούδι. Η λίμνη έχει γύρω της πέτρες με χαραγμένα τα ονόματα κάποιων δεκάδων στρατοπέδων όπου οι τσιγγάνοι – οι Ρομά – δολοφονούνταν. Το μνημείο κόστισε 2,5 εκατομμύρια ευρώ. Το νερό στη λίμνη δίνει μια αντανάκλαση όσων το περιβάλλουν – μεταξύ άλλων της σημαίας της Γερμανίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης που κυματίζουν στο δίπλα κτίριο του Ράϊχσταγκ. «Όποιος στέκεται εδώ θα βλέπει πάντα την αντανάκλαση όποιου κάθεται δίπλα του ή απέναντί του – και θα τον βλέπει σαν να είναι θαμμένος σε έναν λάκκο», εξηγεί ο Κάραβαν. Στο φόντο, οι επισκέπτες θα ακούνε τη φωνή ενός βιολιού που ηχογραφήθηκε από έναν τσιγγάνο μουσικό επί τούτου. «Μια νότα, όχι μια μελωδία. Σαν ένα τρένο που τρίζει πάνω σε ράγες. Ο ήχος θα είναι πολύ αδύναμος, μέχρις σημείου που θα νομίζεις ότι δεν υπάρχει στ’ αλήθεια παρά μόνο μέσα στο κεφάλι σου.» «Δεν πρόκειται περί μνημείου, αλλά περί μνημονικού τόπου. Ένας φόρος τιμής. Τα μνημεία είναι για τους πολέμους και τους στρατηγούς.» Όπως και να ‘χει, όπως το μεγάλο μνημείο για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Ευρώπης – και ένα μικρότερο για τις διώξεις των γκέι και των λεσβιών στο Ολοκαύτωμα – το μνημείο του Κάραβαν για τους τσιγγάνους είναι τοποθετημένο στην καρδιά του Βερολίνου. Ακριβέστερα, στην άκρη του πάρκου Τίεργκαρτεν, στο μέρος που βρίσκεται πιο κοντά από ότι οτιδήποτε άλλο στο κεντρικότερο και πιο σημαντικό κτίριο της πόλης: το Ράϊχσταγκ, το βασικό κτίριο του γερμανικού κοινοβουλίου. Η αίθουσα λειτουργίας του μνημείου βρίσκεται κάτω από τη λίμνη, σε βάθος μερικών μέτρων. «Αυτή είναι η υποδομή. Εδώ φροντίζουν τη θερμοκρασία του νερού ώστε να μην παγώνει το χειμώνα. Εδώ είναι όπου το λουλούδι που εξαφανίζεται τη μία μέρα, αντικαθίσταται με ένα άλλο λουλούδι», μας λέει ο Κάραβαν. Δύσκολα διακόπτει κανείς τον ειρμό του λόγου του. Η χαρά και η ικανοποίησή του για το γεγονός ότι το μνημείο επιτέλους κατασκευάστηκε, μπλέκει με τον εκνευρισμό και την απογοήτευσή του για τη μακρά διαδικασία που απαιτήθηκε. «Αυτό είναι το μεγάλο μνημείο για τους τσιγγάνους. Από το 1965 [οι γερμανικές αρχές] τους υπόσχονταν ένα μνημείο, αλλά τώρα μόλις κράτησαν την υπόσχεσή τους. Είπα στους Γερμανούς: “Αν ήταν για τους Εβραίους θα το είχατε κάνει πολύ πριν. Αλλά επειδή είναι για τους τσιγγάνους, αφήνεστε στην αναβλητικότητα. Για μένα ως Εβραίο, είναι εύκολο να πω κάτι τέτοιο. Η όλη συμπεριφορά που αντιμετώπισα εδώ ήταν γεμάτη περιφρόνηση. ‘Γιατί να ξοδέψουμε χρήματα για αυτό; Γιατί; Είναι απλά τσιγγάνοι.”, μας λέει»΄. «Η γενοκτονία των τσιγγάνων εκτελέστηκε από το ναζιστικό καθεστώς, κάποιες φορές στα ίδια ακριβώς μέρη και από τους ίδιους δολοφόνους που εκτέλεσαν το Ολοκαύτωμα», έγραψε ο καθηγητής Γκιλάντ Μαργκαλίτ, από το Πανεπιστήμιο της Χάιφα, στο βιβλίο «Η Ναζιστική Γερμανία και οι Τσιγγάνοι» (Open University, 2006). «Παρά την κεντρικότητα του αντισημιτισμού και τον λιμνάζοντα αντιτσιγγανισμό της ναζιστικής κοσμοθεώρησης – υπάρχουν αναμφισβήτητα ομοιότητες στις πολιτικές που επέβαλαν σε αυτές τις δύο πληθυσμιακές ομάδες.» Το νέο μνημείο θα αποτελέσει ακόμη ένα – σημαντικό – στάδιο στην αποκατάσταση της ιστορικής αδικίας και μνημόνευσης της γενοκτονίας των τσιγγάνων. Το μνημείο γνώρισε πολλές κρίσεις μέσα στα τελευταία 18 χρόνια, αφότου εγκρίθηκε για πρώτη φορά, και τα 12 χρόνια που πέρασαν από την αρχή της κατασκευής του μέχρι σήμερα. Η γερμανική τυφλή και αναίσθητη γραφειοκρατία, μαζί με τη εμμονική και ασυμβίβαστη τελειομανία του Κάραβαν, τελικά πέτυχαν κάτι. «Βρισκόμουν συνεχώς υπό πίεση από αυτούς τους ωμούς ανθρώπους που συνεχώς σου λένε ‘Όχι’», μας λέει ο Κάραβαν. Ο Κάραβαν ήρθε στο μνημείο τη Δευτέρα φορώντας κοστούμι και αμέσως ξεκίνησε να διατάζει και να σχολιάζει το προσωπικό γύρω του. Ξαφνικά, ο οδηγός του φορτηγού που έφερνε την κεντρική πέτρα του μνημείου σταμάτησε για ένα λεπτό. Πήγε στον Κάραβαν, δίστασε για λιγάκι και τότε έβγαλε το κινητό του και τράβηξε μια φωτογραφία του μνημείου, καθώς ανυψωνόταν, και του καλλιτέχνη. Προφανώς και ο ίδιος αναγνώριζε την ιστορική του σημασία. Ο Ρομάνι Ρόζε, επικεφαλής του Κεντρικού Συμβουλίου των Γερμανών Σίντι και Ρομά (οι Σίντι και οι Ρομά είναι υπο-ομάδες των τσιγγάνων ή του ρομά πληθυσμού της Ευρώπης), ανέθεσε στον Κάραβαν να σχεδιάσει το μνημείο το 2000. Ο Κάραβαν τότε ασχολούταν με την κατάθεση μιας πρότασης έργου – η οποία τελικά δεν έγινε δεκτή – για το μεγάλο μνημείο του Ολοκαυτώματος στο Βερολίνο. Ήταν ο μόνος Ισραηλινός που κλήθηκε να συμμετάσχει στο σχεδιασμό του μνημείου αλλά σήμερα λέει ότι «χαίρεται που δεν έγινε δεκτή η πρότασή του. Δεν ταίριαζε στου Γερμανούς να βάλουν λουλούδια εκεί με τον τρόπο που πρότεινα». Όταν τον ρωτήσαμε πώς του φαίνεται το μεγάλο μνημείο που τελικά κατασκευάστηκε, ο Κάραβαν απαντάει: «Η πρόταση που διαλέχτηκε είναι καλή, αλλά το μέρος είναι πολύ μεγάλο και πολύ κεντρικό». Ωστόσο είναι κάτι άλλο που τον ενοχλεί. «Αυτό το μνημείο θα έπρεπε να είναι για τον καθένα, όχι μόνο για τους Εβραίους. Κοιτάξτε, οι Γερμανοί είναι της τάξης, οκ. Τουλάχιστον αυτό πιστεύουν όλοι. Αλλά δεν διέκριναν μεταξύ Εβραίων, τσιγγάνων και ομοφυλόφιλων όταν τους δολοφονούσαν. Τους σκότωσαν όλους. Οπότε γιατί να τους διαχωρίσουμε;» Φαίνεται ότι ούτε μια μέρα δεν πέρασε χωρίς κάποιο δράμα στην ιστορία του μνημείου. Κάθε ζήτημα έγινε σημείο αντιπαράθεσης. Για την χάραξη πάνω στο μνημείο, οι τσιγγάνοι δεν συμφωνούσαν να γράφει «zigeuner – που είναι ο γερμανικός όρος με τις αρνητικές του συνδηλώσεις και αυτός που χρησιμοποιούσαν οι Ναζί. «Για αυτούς», είναι σαν να φωνάζεις τους Εβραίους εδώ “zhid”», λέει ο Κάραβαν. Οι Γερμανοί έπρεπε να συμμορφωθούν με το αίτημά τους να χρησιμοποιηθούν οι όροι «Σίντι» και «Ρομά». Ακόμα μια χειρότερη διαφωνία είχε να κάνει με ένα βασικό ερώτημα: πόσοι τσιγγάνοι δολοφονήθηκαν στον πόλεμο; «Οι Γερμανοί», λέει ο Κάραβαν, «ισχυρίζονταν αρχικά ότι ο αριθμός ήταν 100.000. Εμείς ανακαλύψαμε ότι είχαν σκοτώσει περισσότερους. Στο τέλος συμφωνήσαμε ότι ήταν περίπου μισό εκατομμύριο οι δολοφονημένοι». Διαφωνία προέκυψε επίσης γύρω από την επιγραφή μέσα στη λίμνη, στην καρδιά του μνημείου. Ο Κάραβαν αρχικά σκόπευε να το διακοσμήσει με κάποιες φράσεις του Γερμανού προέδρου Ρόμαν Χέρτζογκ τον Μάρτιο του 1997: «Η γενοκτονία των Σίντι και των Ρομά τέθηκε σε λειτουργία από την ίδια εμμονή με τη φυλή, διεκπεραιώθηκε με την ίδια αποφασιστικότητα και τον ίδιο στόχο που επιτεύχθηκε και η μεθοδική και τελική εξόντωση των Εβραίων. Μέσα στην εθνικοσοσιαλιστική σφαίρα επιρροής, οι Σίντι και οι Ρομά δολοφονήθηκαν συστηματικά, οικογένεια την οικογένεια, από τους νεότερους μέχρι τους γηραιότερους». Αυτή η πρόταση, ωστόσο, απορρίφθηκε και οι φράσεις του Χέρτζογκ εμφανίζονται σήμερα σε έναν τοίχο απέναντι από το μνημείο. Άλλη μια πρόταση του Κάραβαν – να χρησιμοποιηθεί το ποίημα του Άβραχαμ Σλόνσκι «Ο Όρκος» – επίσης απορρίφθηκε, προς απογοήτευση του Κάραβαν. «Αυτό είναι ένα ποίημα που ορκίζεται στη μνήμη – και τίποτα να μην περάσει στη λήθη», μας λέει. Θυμάται ότι όταν το άκουσε πρώτη φορά ο Ρομάνι Ρόζε «ανατρίχιασε». Ωστόσο, όταν ανακάλυψε, δύο εβδομάδες αργότερα, ότι αναφορά στο ποίημα γινόταν ήδη στο Γιαντ Βασέμ στην Ιερουσαλήμ, η ιδέα εγκαταλείφθηκε. Η εναλλακτική που προτάθηκε από τους τσιγγάνους ήταν ένα ποίημα ενός νέου ποιητή της κοινότητας, του Σαντίνο Σπινέλι. Ωστόσο, το ποίημα ήταν συγκεκριμένα για το Άουσβιτς και ο Κάραβαν ανησυχούσε ότι το μνημείο θα ταυτιζόταν με το στρατόπεδο θανάτου και όχι με τη γενοκτονία των τσιγγάνων. Ο συμβιβασμός ήρθε με τη συμφωνία για την επιγραφή του ποιήματος στον πάτο της λίμνης, χωρίς τη λέξη Άουσβιτς, και με την παρατήρηση ενσωματωμένη: «Αφιερωμένο [στη μνήμη] όλων των στρατοπέδων που δολοφονήθηκαν τσιγγάνοι». Καταστροφικές Επιλογές Το 2011 οι εργασίες στο μνημείο σταμάτησαν για περίπου μισό χρόνο αφότου ο υπουργός Πολιτισμού αποφάσισε να αντικαταστήσει την ομάδα κατασκευής του μνημείου. «Τους πήρε πέντε μήνες να μεταφέρουν δέκα σελίδες συμβόλαια από τον έναν οργανισμό στον άλλον», παραπονιέται ο Κάραβαν. Και έπειτα φάνηκε ότι η πρώτη ομάδα είχε κάνει μια σειρά κακών λαθών κατά τη διάρκεια της κατασκευής. «Με το που ξεκινήσαμε να δουλεύουμε, καταλάβαμε ότι έπρεπε να αφαιρέσουμε όλο το βάψιμο που είχαν κάνει και να το κάνουμε απ’ την αρχή». Αργότερα ο Κάραβαν ανακάλυψε με έκπληξη ότι «οι Γερμανοί είχαν φτιάξει και μερικές τρύπες εκεί που δεν έπρεπε να υπάρχουν», ότι «το πάτωμα ήταν στραβό», ότι «οι βίδες δεν είχαν μπει σωστά» και ότι «οι πέτρες που είχαν διαλεχτεί ήταν καταστροφικές». Επίσης, το νερό είχε διαρροές. «Μας πήρε τέσσερις εβδομάδες να το στεγνώσουμε και μόνο τότε μπορέσαμε να αρχίσουμε να βάφουμε», θυμάται. «Σήμερα, ο καθένας καταλαβαίνει ότι ο Κάραβαν δεν είναι τρελός και δεν είχε παράλογες απαιτήσεις, αλλά εδώ οι άνθρωποι ήταν αντι-επαγγελματίες», προσθέτει. Στην κορύφωση του πράγγματος, το εβδομαδιαίο περιοδικό Der Spiegel δημοσίευσε ένα ρεπορτάζ στο οποίο υψηλόβαθμοι Γερμανοί αξιωματούχοι σημειώνονταν να λέει ότι ο Κάραβαν απαιτούσε πολλές αλλαγές στο πρότζεκτ με σκοπό να αυξήσει την αμοιβή του και να ανεβάσει τα έξοδα. Ο Κάραβαν απέρριψε αυτές τις κατηγορίες αμέσως και έπειτα απείλησε την εφημερίδα με μήνυση. «Οι Γερμανοί – και όχι εγώ – είναι υπεύθυνοι για αυτή την καθυστέρηση», δηλώνει. Σχετικά με τις αργόσυρτες διαδικασίες, οι γερμανικές αρχές έδωσαν στη δημοσιότητα μια δήλωση προς εμάς στην οποία δηλώνουν ότι μονάχα θέματα διαδικασίας οδηγούν σε καθυστέρηση της κατασκευής. Πλέον, όλα τα μέρη πιστεύουν ακράδαντα ότι τα εγκαίνια του μνημείου θα γίνουν στις 24 Οκτωβρίου (2012). Όχι μακριά από το μνημείο του Κάραβαν για τους τσιγγάνους, βρίσκεται ακόμα ένα έργο του γλύπτη, τοποθετημένο στο εξωτερικό του τοίχου ενός κτιρίου που σήμερα εξυπηρετεί το γερμανικό κοινοβούλιο. Το έργο λέγεται «Βασικός Νόμος 49» και αποτελεί υπενθύμιση των νομοθετικών ρυθμίσεων που θεσπίστηκαν το 2012 σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ο Κάραβαν έχει κατασκευάσει επίσης ένα εξωτερικό γλυπτό για το ζήτημα στη Νυρεμβέργη, με τίτλο «δρόμος ανθρωπίνων δικαιωμάτων», φτιαγμένο το 1993, το οποίο διατρέχει κατά μήκος μια οδό. Τέλος καλό, όλα καλά λοιπόν μετά από 18 χρόνια σχεδιασμού, 12 χρόνια κατασκευαστικών εργασιών και τεσσάρων διαφορετικών Γερμανών υπουργών πολιτισμού που ασχολήθηκαν με το ζήτημα, όπου εν τέλει όλες οι πλευρές έφτασαν σε μια συμφωνία. Για αυτό το αποτέλεσμα, πολλά πρέπει να πιστωθούν στον Μπερντ Νόιμαν, τον τρέχοντα [το 2012] υπουργό Πολιτισμού που ενδιαφέρθηκε προσωπικά να δει αυτό το μνημείο να γίνεται πραγματικότητα. Στα τέλη του Οκτώβρη, η Γερμανίδα καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ θα περπατήσει λίγα μέτρα από το κοινοβούλιο προς το μνημείο για να εγκαινιάσει το νεότερο μνημείο της πρωτεύουσας της Γερμανίας. «Θα πω μόνο καλά πράγματα», υπόσχεται ο Κάραβαν, «θα της πω ότι όλα αυτά τα έκανα για να τιμήσω τη μνήμη του ολοκαυτώματος των τσιγγάνων». Πηγή: https://www.haaretz.com/the-roma-memorial-that-wasn-t-built-in-a-day-1.5162513
Comments