Ο Samuel Willenberg ήταν ένας από τους μονάχα 67 επιζώντες του στρατοπέδου θανάτου της Τρεμπλίνκα (#Treblinka) και, αργότερα, στη ζωή του, ξαναζωντάνεψε τον τρόμο με μια σειρά αξιοθαύμαστων μπρούτζινων γλυπτών. Η χήρα του, η Ada, ελπίζει ότι τα έργα τέχνης θα εκτεθούνε εν τέλει στην Τρεμπλίνκα αλλά προς το παρόν μπορούν να βρεθούν σε ένα μάλλον απίθανο μέρος.
της Judy Maltz, 24 Ιανουαρίου 2019.
Απ’ έξω μοιάζει σαν ένα παλιό δωμάτιο αποθήκης, καταχωνιασμένο στο υπόγειο μιας πολυκατοικίας. Αλλά όταν η Ada Willenberg ζητά από τους επισκέπτες να περιμένουν και να κοιτάνε αλλού προτού ανοίξει τα φώτα, γίνεται ξεκάθαρο ότι κάτι ιδιαίτερο τους περιμένει να αντικρίσουν. «Θέλω να το νιώσετε πραγματικά», μας λέει. Είναι πραγματικά μια ανατριχιαστική αίσθηση, καθώς οι τρισδιάστατες αποδόσεις των σκηνών του ναζιστικού στρατοπέδου θανάτου ξαναζωντανεύουν στο φως.
Φτιαγμένα από μπρούτζο, αυτά τα γλυπτά αποτελούν το έργο του Samuel Willenberg – του τελευταίου επιζώντα της Τρεμπλίνκα και εκλιπόντος συζύγου της γυναίκας που μας έφερε εδώ κάτω. «Ο Samuel πίστευε ότι αυτή η ιστορία μπορούσε να ειπωθεί με τον καλύτερο τρόπο μέσα από αυτά τα γλυπτά», μας εξηγεί η 90χρονη χήρα του.
Μια ασυνήθιστη σύμπτωση γεγονότων με έφερε στο κτίριο αυτής της δενδρόφυτης λεωφόρου του Τελ Αβίβ που είναι περισσότερη γνωστή για τα χίπστερ καφέ της και τους γεμάτους κίνηση ποδηλατόδρομούς της. Τον περασμένο Απρίλιο συμμετείχα σε ένα ταξίδι στην Πολωνία, αφιερωμένο στις εμπειρίες των γυναικών κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος – το πρώτο που έγινε ποτέ για αυτό το θέμα. Από τις πολλές ιστορίες που άκουσα εκεί, ήταν μία συγκεκριμένη που δεν μπορούσε να βγει από το μυαλό μου: αυτή της Ruth Dorfmann, ενός εικοσάχρονου κοριτσιού που είχε φτάσει στην Τρεμπλίνκα στις 18 Ιανουαρίου του 1943, με μια από τις τελευταίες μεταφορές από το Γκέτο της Βαρσοβίας.
Στην αίθουσα που οι γυναίκες διατάχτηκαν να γδυθούνε, προτού σταλούν στους θαλάμους αερίων, η Dorfmann ξεκίνησε μια κουβέντα με τον νεαρό άνδρα που του είχε ανατεθεί να της ξυρίσει το κεφάλι, τον επίσης εικοσάχρονο Samuel Willenberg. Τον είχανε καλέσει από τη συνήθη του δουλειά να ξεχωρίζει τα υπάρχοντα των νεκρών Εβραίων προκειμένου να βοηθήσει την ομάδα των κουρέων, καθώς η ομάδα των γυναικών που είχε φτάσει ήταν ασυνήθιστα μεγάλη. Ενώ ο Samuel έκοβε τα μακριά της μαλλιά της γυμνής Dorfmann, εκείνη τον ρώτησε πόσο χρόνο θα έπαιρνε για να επιδράσει το αέριο και αν θα πονούσε. Σύμφωνα με αυτή την ιστορία που μας αφηγήθηκαν στο ταξίδι μας, ο Willenberg δεν ήταν πια ικανός να απαντήσει.
Τα φαντάσματα της Τρεμπλίνκα, σε ένα υπόγειο του Τελ Αβίβ – דלג
Προτού βαδίσει προς τον θάνατό της, η Dorfmann στράφηκε προς τον Samuel και του ζήτησε κάτι τελευταίο: «Πες σε παρακαλώ στον κόσμο να ξέρει ότι κάποτε υπήρξε ένα νέο κορίτσι με το όνομα Ruth Dorfmann και ότι αυτό το κορίτσι ονειρευόταν να γίνει μια μέρα αρχιτεκτόνισσα και ότι ήθελε πάρα πολύ να ζήσει τη ζωή της.» Αργότερα έμαθα ότι αυτή η συνάντηση είχε εμπνεύσει τον Samuel Willenberg να δημιουργήσει ένα γλυπτό της Dorfmann, ένα που την απεικόνιζε στις τελευταίες της στιγμές.
Δεν μπορούσα να βρω πληροφορίες για το που βρισκόταν το γλυπτό αυτό – μέχρι που έτυχε να συζητάω με μια φίλη μιας φίλης γύρω από αυτό το ταξίδι στην Πολωνία και ανέφερε ότι ο γιος της είχε πρόσφατα παντρευτεί την εγγονή του Samuel.
‘Έκπληκτη που έμαθα κάτι τέτοιο, της ομολόγησα την επιθυμία μου να δω το γλυπτό της Dorfmann και τη ρώτησα αν γνώριζε που βρισκόταν αυτό. «Είναι εδώ στο Τελ Αβίβ», απάντησε, «θα σε φέρω σε επαφή με την Ada Willenberg. Είμαι σίγουρη ότι θα χαρεί να στο δείξει». Και πρόσθεσε «για να ξέρεις, δεν είναι το μόνο γλυπτό αυτό, υπάρχει μια ολόκληρη συλλογή να δεις».
Κουρέλια και ψηλοτάκουνα παπούτσια. Μια ντουζίνα μπρούτζινων γλυπτών –όχι σε ρεαλιστικό μέγεθος, αλλά μεγάλου μεγέθους παρόλα αυτά– εκτίθενται σε αυτό το σχετικά ευρύχωρο υπόγειο δωμάτιο που βρίσκεται κάποιους ορόφους κάτω από το διαμέρισμα όπου ο Samuel πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Έξι χρόνια μεγαλύτερος της Ada, πέθανε τον Φεβρουάριο του 2016. Ο εκλιπών σύζυγός της, σημειώνει η Ada Willenberg, λάτρευε δύο έργα του συγκεκριμένα – αυτό της Ruth Dorfmann και άλλο ένα με έναν πατέρα που φτάνει στην Τρεμπλίνκα με τον γιο του. Αυτό το τελευταίο, εκτεθειμένο σε προφανή θέση στον υπόγειο εκθεσιακό χώρο, απεικονίζει έναν πατέρα που σκύβει να βοηθήσει τον γιο του να βγάλει τα παπούτσια του.
Εξηγώντας μας το πλαίσιο, η Ada σημειώνει ότι όλοι οι Εβραίοι που έφταναν στο στρατόπεδο διατάζονταν να βγάλουν αμέσως τα παπούτσια τους και τους δινόταν ένας σπάγκος να τα δέσουν μεταξύ τους για να παραμείνουν ζευγάρια. Ο γιος παίρνει τον σπάγκο στα χέρια του. «Φανταστείτε απλά τι θα συνέβαινε στο μυαλό του πατέρα εκείνη τη στιγμή», παρατηρεί η σύζυγος του γλύπτη. «Εκείνη τη στιγμή θα είχε καταλάβει ότι αυτό ήταν το τέλος και των δυο τους».
Τοποθετημένο λίγα μέτρια πιο πέρα είναι ένα γλυπτό ενός νεαρού κοριτσιού που μοιάζει τρομοκρατημένο, ντυμένου με κουρέλια με ένα μαντήλι τυλιγμένο γύρω από το κεφάλι της, φορώντας παράταιρα ψηλοτάκουνα παπούτσια.
Η ιστορία αυτού του κοριτσιού, όπως λέει η Ada, είναι ότι κάπως ξεχάστηκε στην πλατφόρμα του τρένου, αφού είχε φτάσει στην Τρεμπλίνκα. Μην ξέροντας που να πάει ή τι να κάνει, άρχισε να ψαχουλεύει τα κασόνια με τα προσωπικά υπάρχοντα που είχαν ξεμείνει πίσω. Ένας αξιωματικός των SS την εντόπισε και την έσπρωξε μέσα από ένα άνοιγμα του φράχτη, πέρα από το οποίο είχε σκαφτεί ένας λάκκος. Σε αυτό τον λάκκο εκτελούνταν οι άρρωστοι και οι ανάπηροι – όσοι δεν μπορούσαν καν να περπατήσουν μέχρι τους θαλάμους αερίων. Ο Samuel, πολλά χρόνια αργότερα, είχε πει στη σύζυγό του ότι λίγο μετά από αυτή τη σκηνή ακούστηκε ένας πυροβολισμός από εκείνο το σημείο.
Έπειτα, η Ada μας δείχνει ένα γλυπτό ενός γυμνού άνδρα, που το πόδι του έχει κοπεί. «Αυτός ήταν ένας άνδρας που πίστευε πως επειδή είχε πολεμήσει στον Α’ Παγκόσμιο σαν Γερμανός με τον γερμανικό στρατό, θα τύχαινε ειδικής ιατρικής φροντίδας στην Τρεμπλίνκα. Δεν είχε ιδέα πως θα τον εκτελούσαν πολύ σύντομα».
Η συλλογή συμπεριλαμβάνει ένα γλυπτό της μουσικής μπάντας που χαιρετούσε τις αφίξεις στην Τρεμπλίνκα και της οποία η δουλειά ήταν ακριβώς να ξεγελά όσους φτάνανε εκεί κάνοντας τους να πιστεύουν ότι υφίσταντο απλώς μια μετεγκατάσταση σε άλλη χώρα. Περιλαμβάνει, ακόμη, ένα γλυπτό κρατουμένων που απομακρύνουν πτώματα σκοτωμένων. Μερικά μεγαλύτερα έργα που αποτελούνται από περισσότερες φιγούρες, είναι αφιερωμένα στην εξέγερση των κρατουμένων της Τρεμπλίνκα στην οποία ο Samuel συμμετείχε.
Αλλά ήταν το γλυπτό του εικοσάχρονου κοριτσιού που με είχε φέρει εδώ και για αυτό σταθήκαμε περισσότερο σε αυτό. Τιτλοφορημένο ως «Φόρος Τιμής στην Ruth Dorfmann», απεικονίζει ένα αδύνατο, γυμνό κορίτσι που κάθεται σε ένα σκαμνί με τα μακριά της μαλλιά από τη μια πλευρά του κεφαλιού της και, από την άλλη, τελείως ξυρισμένη. Τα χέρια της, καθώς είναι ενωμένα στο ύψος των ποδιών της, μαζεύουν πάνω τους τα πεσμένα μαλλιά.
Όταν ρώτησα την Ada τι γνώριζε για τη συνάντηση του εκλιπόντος της συζύγου με τη νεαρή αυτή γυναίκα, η ιστορία που μου λέει έχει μια ελάχιστα διαφορετική, αν και σημαντική, λεπτομέρεια σε σχέση με αυτήν που άκουσα στην Πολωνία. Ο Samuel, στην πραγματικότητα, απάντησε, όταν ρωτήθηκε από την Dorfmann, σχετικά με το πόσο παίρνει στο αέριο να επιδράσει. Η Ada μου λέει ότι «της είπε ψέματα». «Της είπε ότι θα έπαιρνε μόνο δέκα λεπτά, ενώ γνώριζε ότι θα έπαιρνε πολύ περισσότερο, κάποιες φορές διπλάσιο από αυτόν το χρόνο – αλλά τι καλό θα της έκανε αν γνώριζε;»
Μια συμβουλή που του έσωσε τη Ζωή. Η Τρεμπλίνκα ήταν σε πλήρη λειτουργία ανάμεσα στον Ιούλιο του 1942 και τον Αύγουστο του 1943, όταν ξέσπασε η εξέγερση. Κατά τη σχετικά μικρή αυτή περίοδο, 900.000 Εβραίοι υπολογίζεται ότι δολοφονήθηκαν εκεί. Μόνο 67 άνθρωποι επέζησαν από αυτό το στρατόπεδο θανάτου. Ανάμεσά τους ο Samuel ο οποίος εμφανίζεται στο τηλεοπτικό ντοκιμαντέρ του 2012 “Ο Τελευταίος Μάρτυρας της Τρεμπλίνκα”.
Ο Τελευταίος Μάρτυρας της Τρεμπλίνκα – דלג
Γεννημένος στην πολωνική πόλη Czstochowa, έφτασε στην Τρεμπλίνκα τον Οκτώβριο του 1942 μαζί με άλλους 6.000 Εβραίους. Ήταν ο μόνος από αυτή τη συγκεκριμένη μεταφορά που γλίτωσε τους θαλάμους αερίων. Ένας παιδικός του φίλος που τον αναγνώρισε με το που κατέβηκε από το τρένο του έδωσε μια συμβουλή που εν τέλει θα του έσωζε τη ζωή. «Του είπε να πει ψέματα στους Γερμανούς ότι ήταν οικοδόμος», λέει η Ada. «Φυσικά, ο Samuel δεν ήξερα τίποτα από οικοδομές». Το καλλιτεχνικό του ταλέντο το είχε κληρονομήσει ξεκάθαρα από τον πατέρα του, Peretz, ο οποίος ήταν ζωγράφος. Αλλά όταν ο Samuel άρχισε να αναπτύσσει ενδιαφέρον για την τέχνη ως έφηβος, η μητέρα του, Maniefa, τον αποθάρρυνε έντονα, υπενθυμίζοντάς του πόσο δύσκολο ήταν για τον πατέρα του να κερδίσει τα προς το ζην. Μετά τον πόλεμο, ο Samuel υπηρέτησε ως αξιωματικός στον πολωνικό στρατό για κάποια χρόνια. Όταν γνωριστήκανε, λέει η Ada, ήταν ένας εντυπωσιακά όμορφος νεαρός άνδρας που έμενε στην πόλη του Λοτζ (Lodz).
Η Ada επέζησε του Ολοκαυτώματος πηδώντας τα τείχη του Γκέτο της Βαρσοβίας και βρίσκοντας μη-Εβραίους που συμφώνησαν να την κρύψουν. Ήταν ίσα-ίσα 14 χρονών εκείνη την περίοδο και ήδη ορφανή από γονείς. Παντρεύτηκε με τον Samuel το 1948 και δύο χρόνια αργότερα μετακόμισαν στο Ισραήλ όπου έζησαν για πολλά χρόνια στο Udim (μια μικρή αγροτική κοινότητα κοντά στην πόλη Νετάνια).
«Πάντοτε ήθελα να ζήσω στο Τελ Αβίβ, αλλά ο Samuel είχε αυτό το πράμα που ήθελε να ζει στην εξοχή», μας λέει η Ada. «Είχε να κάνει με τα τραύματά του από τον πόλεμο. Ένιωθε ότι αν μέναμε στην εξοχή και είχαμε τη φάρμα μας, όσο χάλια κι αν ήταν τα πράγματα, θα είχαμε φαγητό για τους εαυτούς μας».
Μέχρι την ηλικία των 70, ο Samuel είχε μια ψηλή θέση στο Υπουργείο Στέγασης και μόνο μετά τη σύνταξη άρχισε να αφοσιώνεται στην τέχνη. Τα πιο πολλά γλυπτά του σχετικά με την Τρεμπλίνκα τα δημιούργησε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και στις αρχές της δεκαετίας του 2000.
Η συλλογή του έχει παρουσιαστεί στη Γερμανία, την Πολωνία και στο μουσείο του Οίκου των Πολεμιστών του Γκέτο, στο βόρειο Ισραήλ. Αν και ο εκθεσιακός χώρος στο υπόγειο του Τελ Αβίβ δεν είναι ανοιχτός στο κοινό, η Ada συχνά τον ανοίγει για άτομα που έχουν ακούσει για τη συλλογή και έχουν εκφράσει ενδιαφέρον να τη δουν.
Πρόσκληση στο Βερολίνο. Η Ada και ο Samuel ταξιδεύανε συχνά στην Πολωνία μέσα στα χρόνια, συχνά συνοδεύοντας Ισραηλινούς εφήβους στα σχολικά τους ταξίδια που ήταν αφιερωμένα στο Ολοκαύτωμα. Για πολλά χρόνια, ωστόσο, αρνούνταν να ταξιδέψουν στη Γερμανία. Αυτό άλλαξε 15 χρόνια πριν, όταν η κόρη τους, η Orit, αρχιτεκτόνισσα κέρδισε τον διαγωνισμό που είχε προκηρυχθεί για τον σχεδιασμό της ισραηλινής πρεσβείας στο Βερολίνο, και τους προσκάλεσαν να παρακολουθήσουν τα εγκαίνιά της. Η Ada μας λέει ότι αυτή ήταν μια πρόσκληση που δεν μπορούσαν να αρνηθούν. «Με ρώτησαν μετέπειτα αν ήταν δύσκολο για μένα να ταξιδέψω στη Γερμανία», θυμάται. «Η απάντησή μου ήταν ότι δεδομένης της φύσης του γεγονότος που παρακολουθήσαμε, μάλλον το αντίθετο ίσχυε».
Η Orit, η μοναχοκόρη τους, πρόσφατα κατέθεσε μια προσφορά για τον σχεδιασμό ενός νέου εκπαιδευτικού κέντρου στην Τρεμπλίνκα. Ανεξάρτητα του αν αναλάβει η κόρη της το έργο τελικά, η Ada λέει ότι σκοπεύει να μεταφέρει εκεί τη συλλογή του εκλιπόντος της συζύγου. «Εκεί ανήκει –και αυτό είναι που θα ήθελε και ο Samuel.»
Judy Maltz, Ανταποκρίτρια της Haaretz.
Comments