Ένας αντισυμβατικός Γερμανός καλλιτέχνης-ακτιβιστής επανέφερε στην επιφάνεια τη θυελλώδη αντιπαράθεση του σε ποιον ανήκει η αφήγηση του Ολοκαυτώματος στο Μαρόκο και της διαπλοκής της με τη σύγκρουση μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστίνης. Haaretz. Των Aomar Boum και Daniel Schroeter, 22-09-2019.
Το μόνο κράτος από την μουσουλμανική Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική που επισήμως κάλεσε να τιμηθεί η μνήμη του Ολοκαυτώματος είναι το Μαρόκο. Ο βασιλιάς του Μοχάμεντ ο Έκτος ανακήρυξε το Ολοκαύτωμα «ως ένα εκ των τραγικότερων κεφαλαίων της ιστορίας», καταδεικνύοντας τον ρόλο που έπαιξε ο παππούς του, Μοχάμεντ ο Πέμπτος, στη διάσωση Εβραίων από τα αντισημιτικά μέτρα διακρίσεων που επιβλήθηκαν από το δωσίλογο καθεστώς του Βισύ που κυβερνούσε το Μαρόκο κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ο Μοχάμεντ ο Πέμπτος που οδήγησε το Μαρόκο στην ανεξαρτησία το 1956 λέγεται ότι είχε απευθυνθεί με ανυπακοή απέναντι στις γαλλικές αποικιοκρατικές αρχές: «Δεν υπάρχουν Εβραίοι στο Μαρόκο, μόνο Μαροκινοί, και όλοι τους είναι υπήκοοί μου.» Η ιστορία της θαρραλέας πράξης του Μοχάμεντ του Πέμπτου έχει ενσωματωθεί στην εθνική αφήγηση του Μαρόκο και τιμάται παγκοσμίως από τους Μαροκινούς Εβραίους.
Μοιάζει επομένως παράλογο ότι ένα μνημείο του Ολοκαυτώματος υπό κατασκευή στο Αίτ Φάσκα, νοτιοανατολικά του Μαρακές, μόλις γκρεμίστηκε στις 27 Αυγούστου του 2019 από τις μαροκινές αρχές με διαταγή του Υπουργείου Εσωτερικών. Ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη και από την κατεδάφιση του μνημείου προκαλεί η ανεπίσημη φύση του – ήταν ένα μνημείο που επινοήθηκε, σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε κάτω απ’ τη μύτη των κρατικών αρχών.
Ο δημιουργός του ήταν ο Όλιβερ Μπιενκόφσκι, ένας Γερμανός αυτοχαρακτηριζόμενος επιχειρηματίας και «αντισυμβατικός καλλιτέχνης» που ζει στο Μαρόκο από το 2014. Είναι ο ιδρυτής της Pixelhelper International SARL, μιας ελάχιστα γνωστής ΜΚΟ που είναι αφοσιωμένη σε ένα φάσμα ποικίλων πολιτικών σκοπών.
Ο Μπιενκόφσκι λέει ότι ξεκίνησε το πρότζεκτ να φτιάξει ένα εκπαιδευτικό κέντρο για το Ολοκαύτωμα, το οποίο ανακήρυξε ως «το πρώτο μνημείο του Ολοκαυτώματος στη Βόρεια Αφρική». Ο Μπιενκόφσκι είπε στην εφημερίδα Jerusalem Post ότι εμπνεύστηκε να χτίσει το μνημείο όταν ανακάλυψε το οικογενειακό του όνομα στη βάση δεδομένων του Γιαντ Βασέμ στο Ισραήλ. Το μνημείο ήταν σκοπός να εκπαιδεύσει μια νέα γενιά Μαροκινών για τον τρόμο της ναζιστικής γενοκτονίας – και τις τοπικές της διαστάσεις. Οι τοπικές αρχές πρέπει να γνώριζαν για αυτό το πρότζεκτ – ντόπιοι εργάτες από τα κοντινά χωριά δουλεύανε ανοιχτά στο σημείο – αλλά κάνανε τα στραβά μάτια.
Την περίοδο της κατεδάφισής του, ένας μαύρος τοίχος περιτριγυρισμένος από τσιμεντένια μπλοκ (που είχαν τη λειτουργία να ηχούν το Μνημείο του Βερολίνου για τους Δολοφονημένους Εβραίους της Ευρώπης) και ένα μαύρο ατσάλινο μνημείο αναπαριστούσαν το Ολοκαύτωμα. Το μνημείο θα περιείχε και ένα τμήμα υπενθύμισης των ΛΟΑΤ θυμάτων του Ολοκαυτώματος με κάποια μπλοκ στα χρώματα του ουράνιου τόξου και θα ολοκληρωνόταν κατά το Χάνουκα, τον Δεκέμβριο του 2019.
Η κατασκευή αυτού του αυθαίρετου πρότζεκ συνεχίστηκε χωρίς καμία όχληση μέχρι που ο Μπιενκόφσκι άρχισε να εκθέτει φωτογραφίες και βίντεο των εγκαταστάσεών του στο σημείο, στη σελίδα του στο facebook στα τέλη Αυγούστου του 2019.
Ώρες μετά το ποστ στο Facebook, αραβικά και εβραϊκά μέσα άρχισαν να ανακαλύπτουν την ιστορία. Μαροκινοί ακτιβιστές που αντιτίθενται στην κανονικοποίηση – ή ακόμα και την επαφή – με το Ισραήλ ξεκίνησαν μια εθνική εκστρατεία ενάντια στο «σιωνιστικό» σχέδιο, όπως το περιέγραφαν.
Ο Ahmed Wihmane, πρόεδρος του Μαροκινού Παρατηρητηρίου ενάντια στην Κανονικοποίηση των σχέσεων με το Ισραήλ, δήλωσε «Αυτός [ο Μπιενκόφσκι] παρουσιάζει σιωνιστικές ιδέες για την τραγωδία των Εβραίων στον Β’ Π.Π. Επιπλέον, είναι ομοφυλόφιλος. Αυτά θα ήταν αρκετά για να ωθήσουν τις αρχές να κάνουν τη δουλειά τους προτού χτιστεί αυτό το μνημείο… Όταν αυτά που έπρεπε να γίνουν δεν έγιναν, τους ενθάρρυνε να προχωρήσουν με την επιθυμία τους να ιδρύσουν ένα δεύτερο Ισραήλ μέσα στην καρδιά του Μαρόκο και του αραβικού Μαγκρέμπ.»
Καθώς οι διαδηλωτές κραύγαζαν κατά του μνημείου απαιτώντας από την κυβέρνηση να επιβάλει τιμωρητικά μέτρα εναντίον των όσων έφτιαξαν το μνημείο, το μνημείο κατεδαφίστηκε.
Η κυβέρνηση ένιωσε ξεκάθαρα ότι πρέπει να δράσει καθώς είχε αρχίσει να τραβάει δημοσιότητα ένα ανεξάρτητο μνημείο του Ολοκαυτώματος χωρίς να έχει αδειοδοτηθεί ούτε να έχει εγκριθεί από τους ηγέτες της Μαροκινής Εβραϊκής κοινότητας, συγκεντρώνοντας πυρά με μεγάλο αντίκτυπο.
Η κατεδάφιση του μνημείου του Ολοκαυτώματος του Όλιβερ Μπιενκόφσκι κοντά στο Μαρακές.
Αλλά το γκρέμισμα με μπουλντόζες αυτού του παράνομου μνημείου εκ μέρους της κυβέρνησης δεν είχε να κάνει μόνο με μια μη αδειοδοτημένη κατασκευή. Είχε να κάνει επίσης με τον έλεγχο μιας αφήγησης του Ολοκαυτώματος στο Μαρόκο.
Για την μαροκινή κυβέρνηση σήμερα, η ιστορία του Μοχάμεντ του Ε’, προστάτη των σχεδόν 240,000 Μαροκινών Εβραίων του τότε γαλλικού προτεκτοράτου, ενσαρκώνει την ανοιχτότητα και την ανεκτικότητα του ίδιου του Μαρόκο. Τιμώντας τον ηρωικό ρόλο του Μοχάμεντ του Ε’ στην ανυπακοή του απέναντι στο καθεστώς του Βισύ για να προστατεύσει τους Εβραίους του Μαρόκο αποτελεί μοναδικό φαινόμενο στην ανάμνηση του Ολοκαυτώματος στο Μαρόκο – και αυτό ήταν, σύμφωνα με όλα τα σημάδια, το κρίσιμο λάθος του Μπιενκόφσκι.
Επιπλέον, στο Μαρόκο όπου οι ομόφυλες σχέσεις αποτελούν ποινικό αδίκημα, είναι πολύ απίθανο να υποστηριχθεί η μνήμη των Ευρωπαίων ΛΟΑΤΚΙ θυμάτων ως σημαντικό μέρος της ατζέντας της εκπαίδευσης των Μαροκινών Μουσουλμάνων για το Ολοκαύτωμα.
Μετά την κατεδάφιση του μνημείου, ο Μπιενκόφσκι ξεκίνησε να ποστάρει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δίνοντας έμφαση στην ιστορία των στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας της Βόρειας Αφρικής την εποχή του Βισύ, διακηρύσσοντας ότι «επειδή ξένοι Εβραίοι πέθαναν στο Μαρόκο, χρειαζόμαστε κι εμείς το Μνημείο του Ολοκαυτώματος μας.»
Πράγματι, η δωσίλογη γαλλική κυβέρνηση του Βισύ ίδρυσε ένα μεγάλο δίκτυο στρατοπέδων τιμωρίας, εγκλεισμού και εργασίας στις αφρικάνικες αποικίες της και στη Βόρεια Αφρική. Έκλεισε εκεί μέσα Ευρωπαίους πολιτικούς κρατούμενους, ξένους πρόσφυγες και δημοκράτες παρτιζάνους του Ισπανικού Εμφυλίου – Ευρωπαίους Εβραίους πρόσφυγες και Ισπανούς Δημοκράτες – και σε λίγες περιπτώσεις και ιθαγενείς Βορειο-Αφρικανούς Μουσουλμάνους και Εβραίους.
Για τη μοναρχία στο Μαρόκο, τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας δεν αποτέλεσαν μέρος της επίσημης αφήγησης του Ολοκαυτώματος αφού δεν ήταν συνδεδεμένα με τον Μοχάμεντ τον Ε’ και την προστασία των Μαροκινών Εβραίων.
Θυμωμένος από την κατεδάφιση ο Μπιενκόφσκι, αποφάσισε να αντεπιτεθεί – αυτή η προστασία των Εβραίων έχει αποκτήσει μυθικές διαστάσεις. Έγραψε στο Facebook: «Η ιστορία χρειάζεται τόπους μνήμης, όχι παραμύθια… Ο Μοχάμεντ ο Ε’ δεν προστάτευσε τους Εβραίους.»
Αποκήρυξε τον βασιλιά επειδή είχε εκδώσεις αντι-εβραϊκά διατάγματα που απέβαλαν τους Εβραίους από το δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα, τους απαγόρευσαν να ασχολούνται με οικονομικά ή δημοσιογραφικά επαγγέλματα και τους ανάγκαζαν να εγκαταλείπουν τα σπίτια τους για να ζούνε σε υπερπληθείς εβραϊκές συνοικίες (mellahs).
Πάνω στο θέμα των στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας στο Μαρόκο, έγραψε: «Το Μαρόκο έχει επίσης μια ιστορία του Ολοκαυτώματος. Το Μπουάρφα [Bouarfa], το κύριο στρατόπεδο, αποκαλείται ‘το Άουσβιτς της Ερήμου’.»
Πίσω από αυτό το δράμα που μάλλον σίγουρα θα ξεχαστεί, δεσπόζει ένα πολύ μεγαλύτερο θέμα που έχει να κάνει με τη σχέση του Ολοκαυτώματος και της Βόρειας Αφρικής και της πολιτικοποίησής τους, όπου όλα αυτά ξεδιπλώνονται κόντρα στο τοπίο της Παλαιστινιακής-Ισραηλινής σύγκρουσης, της διπλωματίας και των συμφωνιών ειρήνης, αλλά και της εθνοτικής πολιτικής ταυτότητας.
Το ίδιο το ζήτημα των δημόσιων μνημείων που συνδέεται με τη Βόρεια Αφρική και το Ολοκαύτωμα φέρνει στο φως ιδιαίτερα ευαίσθητα, σύνθετα και κάποιες φορές αντιτιθέμενα συναισθήματα γύρω από την ιστορική μνήμη και τον Β’ Π.Π. μεταξύ Μουσουλμάνων και Εβραίων.
Οι ευρω-κεντρικές σπουδές του Ολοκαυτώματος, τα εκπαιδευτικά κέντρα και τα μνημεία έχουν αγνοήσει ιστορικά την αφήγηση της Βόρειας Αφρικής. Για πολλούς κρατικούς και μη-κρατικούς παράγοντες στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, το ζήτημα του Ολοκαυτώματος είναι ιστορικό ταμπού – καθώς η αναφορά του και μόνο γίνεται αντιληπτή σαν παροχή οπλισμού εναντίον του παλαιστινιακού σκοπού.
Αλλά για τους Μαροκινούς Μουσουλμάνους και τους φιλελεύθερους Εβραίους ειδικά της Αμερικής, που σπεύδουν να προωθήσουν τον διάλογο και την κατανόηση μεταξύ των πίστεων, η ιστορία του καλού Μουσουλμάνου άρχοντα, του Μοχάμεντ του Ε’ που έσωσε Εβραίους κατά το Ολοκαύτωμα αποτελεί μια πηγή έμπνευσης και ελπίδας μέσα στη συνεχή σύγκρουση μεταξύ Εβραίων και Μουσουλμάνων στη Μέση Ανατολή.
Για παράδειγμα, ο Μοχάμεντ ο Ε’ εξυπηρετεί σαν σύμβολο της ισλαμο-εβραϊκής συνύπαρξης της μοναδικής συνεργασίας μεταξύ του Κιβουνίμ (Kivunim), ενός προγράμματος που δημιουργήθηκε από τον Πίτερ Γκέφεν στη Νέα Υόρκη, ιδρυτή της φιλελεύθερης Σχολής Χέσελ (Heschel), και του Μιμούνα (Mimouna), ενός μαροκινού μουσουλμανικού φοιτητικού συλλόγου που ιδρύθηκε πριν μια δεκαετία και αφιερώνεται στην κατανόηση της εβραϊκής κληρονομιάς στο Μαρόκο – και αποτελεί επίσης την προμετωπίδα της προώθησης της εκπαίδευσης του Ολοκαυτώματος στον αραβικό κόσμο και ιδιαίτερα το ίδιο το Μαρόκο. Σε μια επίσημη τελετή τον Δεκέμβριο του 2015 στην περίτεχνη συναγωγή της Νέας Υόρκης B’nai Jeshurun, ο Μοχάμεντ ο Ε’ τιμήθηκε μετά θάνατον με το βραβείο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ – Άμπραχαμ Χέσελ για την τολμηρή του αντίσταση στα εμπνευσμένα από τους Ναζί αντι-εβραϊκά μέτρα που επέβαλε η γαλλική αποικιοκρατική κυβέρνηση στο Μαρόκο. Το περιστατικό Μπιενκόφσκι αποτελεί ανάμνηση της αντιπαράθεσης μιας άλλης παρατημένης προσπάθειας θύμησης του Ολοκαυτώματος που έλαβε χώρα πριν από 33 χρόνια στην ισραηλινή πόλη του Άσκελον. Τον Σεπτέμβριο του 1986 ένα μνημείο και μια «Πλατεία Ειρήνης» δημιουργήθηκαν προς τιμήν του Μοχάμεντ του Ε’ επειδή διέσωσε Εβραίους κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτό είχε προκύψει με πρωτοβουλία του τότε πρωθυπουργού Σίμον Πέρες ο οποίος, μόλις λίγους μήνες πριν, είχε κάνει ένα μη ανακοινωμένο ταξίδι στο Μαρόκο για να συναντήσει τον βασιλιά Χασάν τον Δεύτερο σε μια προσπάθεια να προωθήσει την ειρηνευτική διαδικασία στη Μέση Ανατολή και το Μαρόκο σαν διαμεσολαβήτρια χώρα. Το σχέδιο του μνημείου εκείνου στο Άσκελον είχε υποστηριχθεί από αρκετούς Μαροκινούς-Εβραίους ηγέτες και εγκρίθηκε από το δημοτικό συμβούλιο της πόλης και του γεννημένου στο Μαρόκο δημάρχου του Ελί Νταγιάν. Παρόλα αυτά είχε μικρή ζωή. Στην τελετή ο Πέρες και ο Νταγιάν γιουχαίστηκαν από έναν εξοργισμένο, αντι-αραβικό όχλο. Μια μέρα πριν την τελετή, ένας κάτοικος του Άσκελον, ο Χαίμ Αζράν μαχαιρώθηκε μέχρι θανάτου στη Γάζα ενώ ψώνιζε στη διάσημη αγορά φρούτων και λαχανικών της. Σύμφωνα με τα μέλη της οικογένειας Αζράν, η κηδεία αναβλήθηκε για μια ημέρα λόγω της τελετής του μνημείου και αυτό πυροδότησε την αντι-αραβική διαδήλωση. Η αφιέρωση μιας πλατείας προς τιμήν του Μοχάμεντ του Ε’, «φίλου του εβραϊκού λαού και Δίκαιου μεταξύ των εθνών», αποτέλεσε ζήτημα εθνικής αντιπαράθεσης με διεθνείς συνέπειες: ο Πέρες και οι πολιτικοί του Εργατικού Κόμματος ωθούσαν σε στενότερες σχέσεις με το Μαρόκο ενώ τα μέλη της ηγεσίας του Λικούντ απέρριπταν τον διάλογο με ένα αραβικό κράτος με το οποίο το Ισραήλ δεν είχε διπλωματικές σχέσεις. Στην κηδεία του Αζράν την επόμενη μέρα ξεχείλιζε η οργή και τα αυτοκίνητα των Παλαιστινίων που περνούσαν από την πόλη δέχονταν πέτρες και πυρπολούνταν. Ο Αριέλ Σαρόν, το τότε γεράκι του Λικούντ και Υπουργός Εμπορίου και Βιομηχανίας, αποκήρυξε την τιμή στον βασιλιά Μοχάμεντ τον Ε’, ανακοινώνοντας ότι η πλατεία έπρεπε να αφιερωθεί στη μνήμη των 22 Εβραίων που σκοτώθηκαν από Παλαιστίνιους τρομοκράτες σε μια επίθεση στη συναγωγή του Neve Shalom στην Ιστανμπούλ μόλις λίγες εβδομάδες πριν.
Η πλάκα που τοποθετήθηκε προς τιμήν του Μοχάμεντ του Ε’ έγινε επανειλημμένα αντικείμενο βανδαλισμού, προφανώς από οπαδούς του ρατσιστή, εξτρεμιστή Ραβίνου Μείρ Καχάνε, ο οποίος κατείχε τη μόνη θέση που είχε καταφέρει να έχει το κόμμα του στη βουλή (το κόμμα απαγορεύτηκε να υπάρχει, επειδή ήταν ρατσιστικό το 1988). Μια εβδομάδα μετά την τελετή, ο δήμαρχος, φοβούμενος τις αρνητικές πολιτικές συνέπειες, αφαίρεσε την πλάκα. Αυτό θύμωσε τη μεγάλη κοινότητα των Μαροκινών Εβραίων στην πόλη που επέμεινε να βλέπει τον Μοχάμεντ τον Ε’ σαν Δίκαιο ("tsadiq"). Η αντιπαράθεση κράτησε εβδομάδες ολόκληρες στον ισραηλινό Τύπο, εμπλέκοντας πολιτικούς από κάθε κόμμα, ακαδημαϊκούς και Μαροκινούς Εβραίους ηγέτες, όπου οι μεν θεωρούσαν τον Μοχάμεντ τον Ε’ σαν όργανο του δωσίλογου καθεστώτος του Βισύ στην επιβολή μιας αντι-εβραϊκής πολιτικής και οι δε τον ανακήρυσσαν σαν φίλο των Εβραίων που έσωσε πολλούς κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Οι δημοσιογράφοι της εφημερίδας Μααρίβ έγραψαν υποτιμητικά άρθρα για τη συνεχή πρόσδεση των Μαροκινών Εβραίων στο Μαρόκο και «τον βασιλιά τους». Ο αναγνωρισμένος Μαροκινός Εβραίος ποιητής, Ερέζ Μπιτόν, απάντησε εκφράζοντας με περηφάνια την ειδική σχέση των Εβραίων με τη μοναρχία και τον ρόλο που έπαιξε το Μαρόκο στην ειρηνευτική διαδικασία. Είκοσι χρόνια αργότερα, στις 21 Ιουλίου του 2007 και λιγότερο από μια εβδομάδα αφότου ορκίστηκε πρόεδρος του Ισραήλ, ο Σίμον Πέρες διακήρυξε την υποστήριξή του για την υποψηφιότητα απονομής στον Μοχάμεντ τον Ε’ του τίτλου του Δίκαιου μεταξύ των Εθνών από το μουσείο-μνημείο του Γιαντ Βασέμ. Ωστόσο, η απονομή αυτού του τίτλου, που υποστηρίχθηκε από τους ηγέτες της μαροκινής εβραϊκής κοινότητας, στην πραγματικότητα ποτέ δεν προχώρησε πέρα από το διερευνητικό αρχικό στάδιο και το Γιαντ Βασέμ παρέμεινε σκεπτικό γύρω από το αν ο Μοχάμεντ ο Ε’ πράγματι πήρε προσωπικό ρίσκο για να σώσει Εβραίους, ένα απαραίτητο κριτήριο για να κατοχυρωθεί η θέση κάποιου μεταξύ των δίκαιων μη-Εβραίων στο εθνικό μνημείο του Ολοκαυτώματος του Ισραήλ. Το αινιγματικό περιστατικό του μνημείου του Ολοκαυτώματος στο Μαρακές, που δημιουργήθηκε από έναν ιδιόρρυθμο και αντισυμβατικό Γερμανό καλλιτέχνη και η αδέξια καταστροφή του μνημείου από τις μαροκινές κυβερνητικές αρχές, αποκαλύπτουν ένα πολύ μεγαλύτερο άγχος για το νόημα της ανάμνησης του Ολοκαυτώματος και της πολιτικοποίησής της, ένα που αντηχεί ανάμεσα στο Μαρόκο και το Ισραήλ, τον αραβικό κόσμο και τις Ηνωμένες Πολιτείες -– και εν τέλει ένα ζήτημα που ακόμα είναι μακριά από το να λυθεί. Ο Aomar Boum είναι αναπληρωτής καθηγητής ανθρωπολογίας στο UCLA και ο Daniel Schroeter είναι ο πρόεδρος του Amos S. Deinard Memorial στην Εβραϊκή Ιστορία, στο Πανεπιστήμιο της Μινεζότα. Έχουν γράψει από κοινού το βιβλίο «Το Μαρόκο και το Ολοκαύτωμα: Η Ιστορία του Βασιλιά Μοχάμεντ του Ε' που έσωσε τους Εβραίους κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, 1940-2019». Πηγή: https://www.haaretz.com/middle-east-news/.premium-why-did-morocco-just-demolish-a-holocaust-memorial-1.7871393?lts=1610132287800