Ένα νέο βιβλίο ακολουθεί το πώς το Ισραήλ σύρθηκε το 1970 σε μια μάχη που δεν μπορούσε να κερδίσει. Haaretz. Του Ofer Aderet, 11 Ιανουαρίου 2020.
Το 2004 ένας φοιτητής του Πανεπιστημίου Bar-Ilan ανακάλυψε ένα συναρπαστικό επεισόδιο της ιστορίας άγνωστο στο ευρύ κοινό στο Ισραήλ: έναν μυστικό πόλεμο ανάμεσα σε ισραηλινές και σοβιετικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Φθοράς το 1970. Μια συνέντευξη γύρω από μια σοβιετική-ισραηλινή μάχη από έναν βετεράνο του σοβιετικού στρατού που ζούσε στη Σιβηρία σε μια τοπική εφημερίδα, τράβηξε την προσοχή του φοιτητή, Boris Dolin. «Οι σοβιετικοί πύραυλοι εκτοξεύτηκαν μέσα σε ένα σύννεφο καπνού και άμμου, κατευθυνόμενοι προς τα ισραηλινά αεροπλάνα Φάντομ που έσκιζαν τους ουρανούς. Η ισραηλινή αεροπορία χτύπησε σκληρά τις σοβιετικές μονάδες στο έδαφος», διάβαζε ο Dolin τελείως έκπληκτος. «Καθόμουν εκεί, μπροστά στην οθόνη, όταν διάβασα ότι το Ισραήλ πολέμησε με τη Σοβιετική Ένωση. Αυτό ήταν σα να διάβαζα ότι πολεμήσαμε με τους εξωγήινους», λέει ο Dolin. «Δεν το είχα ξανακούσει ποτέ πριν και η όλη ιστορία έμοιαζε τελείως απίστευτη».
Έπειτα, όμως, αντίκρισε όλο και περισσότερες μαρτυρίες από ρωσικής πλευράς και αποφάσισε να επεκτείνει την έρευνά του. «Χτένισα το ίντερνετ ψάχνοντας πρώην σοβιετικούς στρατιώτες που πολέμησαν εναντίον μας εκείνο το καταραμένο καλοκαίρι και πέταξα στη Ρωσία για να συναντήσω κάποιους από αυτούς», μας λέει. Με περιμένανε σε μια λέσχη για Σοβιετικούς βετεράνους σε ένα προάστιο της Μόσχας, συνωστισμένοι σε ένα μικρό γραφείο. Κάποιοι από αυτούς, του έδωσαν τα απομνημονεύματά τους που είχαν γράψει. Άλλοι του μίλησαν για τις εμπειρίες τους. Προς έκπληξή του, έμαθε ότι οργανώνανε μια γιορτή ετήσιας επανένωσης με εκπροσώπους από την Αιγυπτιακή Πρεσβεία και το Ρωσικό Υπουργείο Άμυνας, αλλά όταν προσπάθησε να παραβρίσκεται και αυτός την ημέρα εκείνη, αντιλήφθηκε ότι δεν θα ήταν καλοδεχούμενος.
Πήγε επίσης στα Εθνικά Αρχεία του Ισραήλ όπου έψαξε σε ολόκληρα κιβώτια υλικού, διαβάζοντας μαρτυρίες μισού αιώνα ισραηλινών ιστορικών πηγών. Όταν ενώθηκαν οι τελίτσες, είχε αποκαλύψει ένα επεισόδιο που σχετιζόταν ιδιαίτερα στενά με τις πρόσφατες εξελίξεις στη Μέση Ανατολή. Ενώ ο εν πολλοίς ξεχασμένος Πόλεμος της Φθοράς έθεσε αντιμέτωπους το Ισραήλ και την Αίγυπτο, στο καλοκαίρι του 1970 το Ισραήλ βρέθηκε ευθέως αντιμέτωπο σε άμεση αντιπαράθεση με μια υπερδύναμη για πρώτη φορά.
Η έρευνα που ο Dolin έκανε για το μεταπτυχιακό του στο Bar-Ilan εκδίδεται τώρα στα εβραϊκά σα βιβλίο με τίτλο «Ο Τοίχος του Σουέζ – Η ιστορία του μυστικού πολέμου ανάμεσα στο Ισραήλ και τη Σοβιετική Ένωση» από τις εκδόσεις Kinneret Zemora.
Τι έκαναν οι ρώσικες δυνάμεις στην Αίγυπτο αυτό το καλοκαίρι; Η ρωσική δύναμη αναπτύχθηκε εκεί για να υπερασπιστεί τα συμφέροντα της Μόσχας στη Μέση Ανατολή κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Συγκεκριμένα, η Ρωσία ήθελε να καταγράφει από κοντά τις κινήσεις των αμερικάνικων υποβρυχίων και αεροπλανοφόρων πλοίων στη Μεσόγειο. Ο απώτατος στόχος της Μόσχας ήταν να καταστρέψει τους αμερικάνικους εκτοξευτές πυραύλων προτού η Μόσχα καταστραφεί από εκτοξευμένους από τη θάλασσα πυρηνικούς πυραύλους που θα έριχναν οι Αμερικάνοι στην περίπτωση που ερχόταν η τελική μέρα της κρίσεως. Το 1970 στην κορύφωση ακόμη ενός πολέμου μεταξύ Ισραήλ και Αιγύπτου, η Ρωσία άρχισε να ανησυχεί ότι το Ισραήλ θα εξαφάνιζε τη ρωσική στρατιωτική παρουσία στην Αίγυπτο και άρα θα έπληττε την ικανότητά της να εξουδετερώσει την αμερικάνικη πυρηνική απειλή. Η ρωσική λύση ήταν να μπλοκάρει την ισραηλινή αεροπορία από τους αιγυπτιακούς ουρανούς, εγκαθιστώντας πυραύλους εδάφους-αέρος κατά μήκος της Διώρυγας του Σουέζ.
«Ο Πόλεμος της Φθοράς προκάλεσε μια ισραηλινή απάντηση που απειλούσε το Σοβιετικό οχυρό στην Αίγυπτο… Η Σοβιετική Ένωση έσπευσε να το υπερασπιστεί», λέει ο Dolin, ο οποίος γεννήθηκε το 1981 στο Κίεβο και μετακόμισε με τους γονείς του στο Ισραήλ ως παιδί. «Για τους Σοβιετικούς η απειλή μιας ξένης δύναμης – του Ισραήλ – που βρισκόταν κοντά σε μια εχθρική υπερδύναμη – τις Ηνωμένες Πολιτείες – άρχισε να κρέμεται πάνω από κάποιες βάσεις τους και έφτασε να απειλεί, σε κάποιο βαθμό, την επιβίωση της ίδιας της πατρίδας», προσθέτει.
Αρχικά οι Ρώσοι πίεσαν τον Αιγύπτιο πρόεδρο Gamal Abdel Nasser να ηρεμήσει τα πράγματα. Όταν εκείνος δεν πειθάρχησε σε αυτή τη συμβουλή, οι Ρώσοι προώθησαν ένα απειλητικό μήνυμα προς το Ισραήλ, απαιτώντας να σταματήσει τα αεροπορικά χτυπήματα στην Αίγυπτο. «Η σοβιετική κυβέρνηση βλέπει αυτή την επίθεση σαν μια προκλητική πράξη που θα μπορούσε να έχει πολύ σοβαρές επιπτώσεις. Αυτού του είδους οι επιθετικές επιχειρήσεις δείχνουν πως η ισραηλινή κυβέρνηση συνεχίζει ένα εξαιρετικά επικίνδυνο μονοπάτι, δίχως να κατανοεί προφανώς που θα μπορούσαν να οδηγήσουν οι απερίσκεπτες πράξεις της», έλεγε το ρωσικό μήνυμα. «Όλη η ευθύνη για τις επιπτώσεις αυτών των πράξεων… θα ανήκει στην ισραηλινή κυβέρνηση».
Ο υπουργούς εξωτερικών Moshe Dayan ενημέρωσε την Επιτροπή Ασφαλείας και Εξωτερικών Σχέσεων της βουλής για το πρόβλημα. «Οι Ρώσοι… βρίσκονται στην εμπροσθοφυλακή των αιγυπτιακών δυνάμεων που μάχονται εναντίον μας. Οι Ρώσοι έχουν επίσης απώλειες επειδή βρίσκονται σε θέσεις που είναι 200 μόλις μέτρα από εμάς. Αυτή η κατάσταση μας θλίβει. Δεν θα έλεγα συλλυπητήρια… αλλά αν χτυπιούνται από εμάς, πρέπει να αντιδράσουν», δήλωσε.
Η αντίδραση δεν άργησε να έρθει. Στις 30 Ιουνίου του 1970 τα Ισραηλινά Φάντομ, τα θεωρούμενα πιο προηγμένα πολεμικά αεροπλάνα του είδους τους σε όλο τον κόσμο, καταρρίφθηκαν για πρώτη φορά από αιγυπτιακούς αντι-αεροπορικούς πυραύλους. Τρεις Ισραηλινοί αεροπόροι συνελήφθησαν στην Αίγυπτο και ένας διασώθηκε από τον ισραηλινό στρατό σε μια επιχείρηση που θα μπορούσε να είχε βγει από ταινία του Χόλιγουντ. Το πρώτο αεροπλάνο που καταρρίφθηκε, οδηγούταν από τον πιλότο Rami Harpaz και τον πλοηγό Eyal Ahikar. Οι δυο τους εκτινάχθηκαν εγκαίρως και έπεσαν σε αιγυπτιακά χέρια. Και οι δυο τους πέθαναν πέρυσι. Έπειτα καταρρίφθηκε το Φάντομ που πετούσε ο πιλότος Yitzhak Pir και ο πλοηγός Yair David. «Ο πύραυλος εξερράγη πολύ κοντά στο αεροπλάνο και διέλυσε την ουρά του. Το αεροπλάνο άρχισε να φέρνει σβούρες, δεν είχα έλεγχο πια πάνω του», είπε αργότερα ο Pir. Και αυτός συνελήφθη. Ο David κατάφερε να κρυφτεί και διασώθηκε από εχθρική περιοχή από ένα ελικόπτερο. Κάποιοι από τους Κρατούμενους Πολέμου αργότερα έγιναν διάσημοι για τη μετάφραση του «The Hobbit» που έκαναν κατά τη διάρκεια της φυλάκισής τους.
Οι Ρώσοι στρατιώτες, που είχαν αναπτυχθεί μαζί με τις συστοιχίες αντι-αεροπορικών πυραύλων, ήταν αυτοί κατέρριψαν τα ισραηλινά αεροπλάνα. «Το εφιαλτικό σενάριο είχε γίνει πραγματικότητα και το Ισραήλ ήταν ανίκανο να αντέξει μπροστά σε αυτή την απειλή. Τα Φάντομ απέτυχαν ενάντια στις συστοιχίες των σοβιετικών πυραύλων», γράφει ο Dolin στο βιβλίο του, στο οποίο πλέκεται το εγκώμιο του Ρώσου αξιωματικού, λοχαγού Valerianus Malyauka, που έγινε ήρωας ως ο πρώτος που κατάφερε να καταρρίψει ισραηλινό Φάντομ. Σε μια φωτογραφία της εποχής φαίνεται να στέκεται δίπλα στα συντρίμμια του αεροπλάνου, με το πόδι του πάνω σε ένα μεταλλικό του κομμάτι.
Έναν μήνα αργότερα, στις 30 Ιουλίου, τα πράγματα κλιμακώθηκαν όταν έλαβε χώρα αερομαχία ανάμεσα σε ισραηλινά και σοβιετικά αεροπλάνα. Αυτή τη φορά κέρδισε η ισραηλινή αεροπορία. «Η μηχανή των τζετ μούγκριζε, πωρωμένες φωνές γέμισαν το δίκτυο επικοινωνίας και οι πύραυλοι που εκτοξεύτηκαν, είχαν κλειδωθεί στους στόχους τους», γράφει ο Dolin. «Οι Σοβιετικοί είχαν πρόβλημα, δεν μπορούσαν να στοχεύσουν τους Ισραηλινούς και ανακάλυπταν τα Φάντομ ή τα Μιράζ μονίμως στην ουρά τους», συνεχίζει. Η μάχη κράτησε έξι λεπτά και στο τέλος της πέντε σοβιετικά MiGs είχαν συντριβεί πάνω στην αιγυπτιακή έρημο. Τρεις Σοβιετικοί πιλότοι είχαν σκοτωθεί και δύο είχαν εκτιναχθεί με τις θέσεις τους «προτού τα αεροπλάνα τους μετατραπούν σε μια στοίβα φλεγόμενου μετάλλου».
Αλλά η αποτυχία γρήγορα ακολούθησε αυτή την επιτυχία. Στις 3 Αυγούστου πιλότοι της ισραηλινής αεροπορίας συνάντησαν ξανά τον Σοβιετικό εχθρό. Ο Konstantin Popov, διοικητής μιας εκ των συστοιχιών των αντι-αεροπορικών πυραύλων, έριξε στο αεροπλάνο που πετούσε ο πιλότος Yigal Shohat και ο πλοηγός Moshe Goldwasser. Το αεροπλάνο έχασε τον έλεγχο και άρχισε να στριφογυρνάει στον αέρα. Το ζευγάρι εκτινάχθηκε αλλά ενώ πλησίαζαν το έδαφος, δέχτηκαν πυρά από πολυβόλα. Ήταν οι Αιγύπτιοι ή οι Σοβιετικοί πίσω από αυτό; Η απάντηση παραμένει άγνωστη. Ο Shohat τραυματίστηκε και έμεινε υπό κράτηση. Ο Goldwasser επίσης συνελήφθη, βασανίστηκε και πέθανε υπό κράτηση. Αμέσως αφού το πρώτο αεροπλάνο έπεσε, ένας πύραυλος έσκασε κοντά στο αεροπλάνο του πιλότου Raanan Neeman και του πλοηγού Yoram Romem. Το χέρι του Neeman διαλύθηκε αλλά και οι δυο τους επέστρεψαν ασφαλείς στο Ισραήλ.
Οι δύο διοικητές υποβρυχίων που ήταν υπεύθυνοι για αυτά τα επιτεύγματα ενάντια στην ισραηλινή αεροπορία αργότερα έλαβαν τις μέγιστες τιμές από τη Σοβιετική Ένωση. Η κατάπαυση πυρός που υπογράφτηκε λίγες μέρες αργότερα, στις 7 Αυγούστου, φαινομενικά τερμάτισε τον Πόλεμο της Φθοράς, αλλά, για τον Dolin, στην ουσία ώθησε στην έναρξη ενός άλλου πολέμου. Λέει «σε αντίθεση με την επίσημη εκδοχή, η κατάπαυση πυρός δεν αποτελούσε ισραηλινή νίκη επί της Αιγύπτου. Μάλλον το αντίθετο, εξέφραζε την ισραηλινή ήττα μπροστά σε μια αποτελεσματική και αποφασισμένη σοβιετική δύναμη». Ο Dolin προσθέτει: «Αντιμετωπίζοντας τη δύναμη πυρός της Σοβιετικής Ένωσης, το Ισραήλ μπορούσε να επιδείξει σχετικά περιορισμένες δυνατότητες. Βρεθήκαμε απέναντι σε έναν γίγαντα και χωρίς πραγματική στρατιωτική λύση».
Το ρεζουμέ ήταν, λέει, ότι οι Ρώσοι κατάφεραν να κρατήσουν σε απόσταση την ισραηλινή αεροπορία και να δημιουργήσουν τις συνθήκες για την εκκίνηση του Πολέμου του Γιομ Κιπούρ τρία χρόνια αργότερα. «Το 1973 ο αιγυπτιακός στρατός πέρασε τη Διώρυγα του Σουέζ χάρη στην προηγμένη αεροπορική άμυνα της Ρωσίας» μας εξηγεί. Σημειώνει επίσης ότι, ευτυχώς για το Ισραήλ (και ίσως τον κόσμο ολόκληρο), το Ισραήλ και η Ρωσία ήταν προσεκτικά το 1970 ώστε να περιορίσουν την κλίμακα της αντιπαράθεσής τους. Ήταν κατά βάση ένας «μυστικός πόλεμος». Η επίσημη γνώση ότι το Ισραήλ και ο Σοβιετικός στρατός πολεμούσαν, θα ανάγκαζε τη Σοβιετική Ένωση να επιστρατεύσει τις πλήρεις δυνατότητές της ενάντια στο Ισραήλ, το οποίο θα υποχρέωνε τις Ηνωμένες Πολιτείες με τη σειρά τους να απαντήσουν. Οι περιορισμένες μάχες θα μπορούσαν γρήγορα να εξελιχθούν σε έναν πόλεμο μεταξύ υπερ-δυνάμεων. Ωστόσο, «όσο η κρίση έμενε κουκουλωμένη και μακριά από τα πρωτοσέλιδα, οι Σοβιετικοί μπορούσαν να επιδιώξουν τους περιορισμένους στόχους τους. Οι Αμερικάνοι μπορούσαν να προσποιηθούν ότι τίποτα δεν συνέβαινε και να μείνουν εκτός της κρίσης. Και το Ισραήλ το οποίο γνώριζε ότι θα πολεμούσε σε μια μάχη που έχανε ενάντια στους Σοβιετικούς, έπρεπε απλά να αντιμετωπίσει μια μικρή Σοβιετική δύναμη και όχι ολόκληρη τη δύναμη της Κομμουνιστικής αυτοκρατορίας», γράφει ο Dolin. «Οι πολιτικοί ηγέτες στην Ιερουσαλήμ έπρεπε να αντιμετωπίσουν μια αντιπαράθεση στην οποία δεν μπορούσαν να νικήσουν, μία που θα μπορούσε να βγει εκτός ελέγχου και να κλιμακωθεί σε μια κρίση υπαρξιακών επιπτώσεων», λέει ο Dolin. Λέει ότι αν η Μόσχα είχε αποφασίσει να κάνει χρήση μεγαλύτερης ισχύος απέναντι στο Ισραήλ σε μια ευρύτερη κλίμακα «δεν θα ήμασταν ικανοί να τη σταματήσουμε». Η μάχη θα ήταν «χαμένη από την αρχή».
Αυτός ο πόλεμος, φυσικά, έχει μια πλευρά αρκετά σχετική με το τι συμβαίνει στο Ισραήλ το 2020. Η γεωγραφική αρένα είναι διαφορετική αυτή τη φορά – βρίσκεται στο βορρά παρά στο νότο, στη Συρία παρά στην Αίγυπτο, αλλά για ακόμα μια φορά η Μόσχα παίρνει το μέρος των αντιπάλων του Ισραήλ, εγκαθιστώντας ένα στρατιωτικό οχυρό κοντά στα ισραηλινά σύνορα. «Οι Ρώσοι βρίσκονται εδώ ως μέρος ενός πολύ μεγαλύτερου παιχνιδιού και την ίδια στιγμή μπλέκονται σε έναν τοπικό βάλτο», λέει ο Dolin. Όπως και στον Πόλεμο της Φθοράς, η Ρωσία σήμερα έχει αναπτύξει τα προηγμένα αντι-αεροπορικά της συστήματα, περιορίζοντας την ελευθερία επιχειρήσεων της ισραηλινής αεροπορίας. Υπάρχει όμως και μια σημαντική διαφορά. Σήμερα η Μόσχα, υπό τον Πούτιν, βρίσκεται σε άμεση επαφή με την Ιερουσαλήμ και υπάρχει συντονισμός μεταξύ των δύο χωρών. Η Μόσχα του 1970 δεν είχε διπλωματικές σχέσεις με το Ισραήλ μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών και απειλούσε το Ισραήλ ευθέως. Βέβαια ακόμα και τώρα, λέει ο Dolin, «οι επιπτώσεις αυτού του μυστικού πολέμου μεταξύ Ιερουσαλήμ και Μόσχας συνεχίζουν να αντηχούν, καθώς και τα διλήμματα που ήγειρε».
Τα ζητήματα που τέθηκαν τότε, είναι τόσο επίκαιρα και σήμερα. Όπως εξηγεί ο Dolin στο βιβλίο του, η λίστα περιλαμβάνει τα ακόλουθα: ποια είναι τα όρια αντοχής όταν αντιμετωπίζεις μια υπερ-δύναμη; Μέχρι ποιου σημείου επιλέγεις να κάνεις χρήση δύναμης εναντίον της; Τι κάνεις για να εξασφαλίσεις ότι δεν θα επιστρατεύσει το πλήρες μέγεθος της δύναμής της εναντίον σου; Και τι σου μένει όταν αποτυγχάνουν τα πρώτα σου σχέδια, καταρρίπτονται τα αεροπλάνα σου και είσαι ένα βήμα μακριά από την καταστροφή, ενώ οι φίλοι σου σε έχουν εγκαταλείψει στη μοίρα σου; Ο Dolin πιστεύει ακόμα ότι το Ισραήλ πρέπει να βελτιώσει την αντιληπτικότητά του σε σχέση με την κατανόηση της ρωσικής νοοτροπίας. Ποια ήταν η πηγή της ρωσικής εχθρότητας προς το Ισραήλ και γιατί συνεργάστηκε με τους εχθρούς του Ισραήλ; Ο Dolin πιστεύει ότι το Ισραήλ δεν κατανοούσε σωστά τα κίνητρα της Μόσχας και προτείνει στους ηγέτες της χώρας να μάθουν από το παρελθόν. Λέει ότι το Ισραήλ, το οποίο εκείνη την εποχή ανησυχούσε με τη συνεχή του σύγκρουση με όλους τους γείτονές του, δεν συνειδητοποιούσε πως οι Ρώσοι δεν σκέφτονταν και δρούσαν με βάση τους τοπικούς όρους, αλλά με τελείως διαφορετικούς, παγκόσμιους όρους που περιλάμβαναν ολόκληρα έθνη και ηπείρους. Με άλλα λόγια, το ότι η Ρωσία συμπαραστεκόταν στην Αίγυπτο τότε και στη Συρία σήμερα έχει να κάνει με πιο σύνθετα συμφέροντα σε ένα πολύ ευρύτερο πλαίσιο και δεν έχει τίποτα να κάνει με την αραβο-εβραϊκή σύγκρουση καθαυτή.
Το νέο αυτό στοχεύει συνιστά τον πρώτο τόμο μιας τριλογίας. Το επόμενο ερευνητικό σχέδιο του Dolin θα ασχοληθεί με τη ρωσική ανάμειξη στον πρώτο πόλεμο του Λιβάνου. Έπειτα σκοπεύει να εξετάσει πιο σύγχρονα γεγονότα που καλύπτουν την περίοδο από το 2008 και τον πόλεμο Ρωσίας-Γεωργίας μέχρι την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, τις ρωσικές στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Συρία που ξεκίνησαν το 2015 και το γεγονός της ανάδειξης στην Ιερουσαλήμ ενός μνημείου για τα θύματα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, κατά την πολιορκία του Λένινγκραντ, σε μια εκδήλωση τον Ιανουάριο του 2020 που θα παραστεί και ο πρόεδρος Βλάντιμιρ Πούτιν. Σύμφωνα με τον δήμαρχο της Ιερουσαλήμ Moshe Lion, το μνημείο θα «εκφράσει τη μεγάλη συμπάθεια και τη στενή σύνδεση» ανάμεσα στον ισραηλινό και τον ρωσικό λαό.
Του Ofer Aderet, Ανταποκριτή της Haaretz.