Μια εκδήλωση και μια νέα έκθεση της Αμερικάνο-εβραϊκής Εταιρείας Ιστορίας αναδεικνύει κάποιες μοναδικές από πλευράς οδύνης –αλλά και ηρωισμού– ιστορίες γυναικών στο Ολοκαύτωμα. Haaretz. Του Brian Schaefer, 22 Νοεμβρίου 2014.
ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ. Στις 7 Οκτωβρίου του 1944 οι Εβραίοι κρατούμενοι του Άουσβιτς ανατίναξαν ένα κρεματόριο εν μέσω μιας απόπειρας εξέγερσης που, αν και μάταιη, ανταπέδειξε τον ισχυρισμό ότι οι Εβραίοι υποτάχθηκαν στους Ναζί χωρίς να δώσουν καμία μάχη. Πολλοί την γνωρίζουν αυτή την ιστορία αλλά λίγοι μονάχα ξέρουν τα ονόματα Roza Robota, Estera Wajcblum, Regina Szafirsztajn και Ala Gertner, των τεσσάρων γυναικών δηλαδή που έκρυψαν και μετέφεραν την πυρίτιδα κάτω από τα νύχια τους και την έραψαν στις φόδρες των ρούχων της για να καταστήσουν αυτή την εξέγερση εφικτή. Ο ρόλος τους έχει υποβαθμιστεί στις ιστορικές αφηγήσεις αυτού του γεγονότος, αν αναφέρονται καν, αλλά μια νέα έκθεση της Αμερικανο-εβραϊκής Εταιρείας της Ιστορίας στο Μανχάταν με το όνομα «Επτά Οκτωβρίου 1944» επιθυμεί να τις επανεισάγει στη βασική αφήγηση των γεγονότων. Η έκθεση που άνοιξε τον Οκτώβριο του 2014, με τη συμπλήρωση των 60 χρόνων από την εξέγερση και διήρκησε μέχρι τις 30 Δεκεμβρίου καταθέτει το τι έχει να πει με έναν από τους πλέον ανορθόδοξους τρόπους: αναμειγνύει το αρχειακό υλικό με τον σύγχρονο χορό. «Το Ολοκαύτωμα και ο χορός δεν συναντιούνται συχνά», λέει ο χορογράφος Jonah Bokaer στην Haaretz. Ο Bokaer, ένας διεθνούς κύρους καλλιτέχνης, ανέλαβε από την ιστορική εταιρεία να φτιάξει ένα χορευτικό φιλμ διάρκειας τριάντα λεπτών εμπνευσμένο από την ιστορία, το οποίο και προβάλλεται πάνω σε έναν τοίχο της έκθεσης.
Το φιλμ δείχνει τέσσερις γυναίκες να κινούνται μέσα έναν έρημο χώρο που μοιάζει με εργοστάσιο. Σε αντίθεση με τα περισσότερα φιλμ που δείχνουν σε εκθέσεις, τα οποία περιέχουν αρχειακό υλικό σε ασπρόμαυρη εικόνα με κόκκους ή στατικές συνεντεύξεις, η μοντέρνα ματιά του έργου του Bokaer δημιουργεί μια γέφυρα με το σήμερα και μεταφέρει μια αίσθηση επείγοντος στην αίθουσα. Ένα προηγούμενο χορευτικό φιλμ του Bokaer, που επίσης περιλαμβάνει τέσσερις γυναίκες, τράβηξε την προσοχή της Rachel Lithgow, διευθύντριας της ιστορικής εταιρείας και επιμελήτριας της έκθεσης. Της θύμισε την εξέγερση του Άουσβιτς (και επίσης συμπεριλαμβάνεται σαν φιλμ στην παρούσα έκθεση). Ζήτησε από τον Bokaer αν θα ενδιαφερόταν να συνεργαστεί μαζί τους αλλά ήταν διστακτικός αρχικά. «Είναι ένας επικίνδυνος συνδυασμός να βάλεις μαζί ιστορικό υλικό και περφόρμανς», είπε εκείνος. «Γενικά δεν το αγγίζω αυτό στη δουλειά μου». Ωστόσο, η ιστορία τον τράβηξε και άρχισε να κάνει και ο ίδιος τη δική του περαιτέρω έρευνα. Αυτή η έρευνα τον έφτασε στο Άουσβιτς, όπου πέρασε μια εβδομάδα πάνω στο αρχειακό υλικό της εξέγερσης με τη βοήθεια του προσωπικού του μουσείου του Άουσβιτς, και επισκέφτηκε τον λασπώδη κρατήρα όπου παλιά έστεκε το Κρεματόριο 4. Βυθίστηκε στα βιβλία, τα μητρώα, τις λίστες των ονομάτων και των μαρτυριών των επζώντων για να διασταυρώσει τις πληροφορίες των αρχείων που μελετούσε και έσκαβε όλο και βαθύτερα στις ζωές αυτών των γυναικών, που όλες τους εκτελέστηκαν νωρίς τον Ιανουάριο του 1945, δύο εβδομάδες προτού απελευθερωθεί το Άουσβιτς.
«Λίγο αντισυμβατική» Η Lithgow κατάλαβε ότι η συμπερίληψη αφηρημένων χορευτικών φιλμ στην έκθεση θα μπορούσε να προκαλέσει σύγχυση ή αποξένωση σε επισκέπτες που έχουν συνηθίσει να μιλάει κανείς για το Ολοκαύτωμα με έναν πιο άμεσο και συγκεκριμένο τρόπο. Αλλά αφού είχε δουλέψει σε μουσεία του Ολοκαυτώματος και αρχεία σε όλη τη χώρα για πάνω από μια δεκαετία, είχε συνειδητοποιήσει ότι οι ιστορίες έπρεπε να κινητοποιούν τους ανθρώπους στο σήμερα με μια νέα προσέγγιση. «Πρέπει να αλλάζεις με τον καιρό, να κάνεις τα υλικά αυτά προσβάσιμα», λέει η Lithgow και παραδέχεται ότι η παρούσα έκθεση είναι «λίγο αντισυμβατική» αλλά μας λέει επίσης ότι εδώ και ενάμιση μήνα που είναι ανοικτή έχει προσελκύσει πάρα πολλούς επισκέπτες –και νέους ακόμη, σαν τους χίπστερ του Μπρούκλιν! Σε ένα μακρύ τραπέζι απέναντι από τον πίσω τοίχο της γκαλερί, οκτώ γυάλινες προθήκες φιλοξενούν υλικό όπως ιστορίες ζωής από το Άουσβιτς, στρατιωτική αλληλογραφία για το στρατόπεδο και ένα μητρώο με το όνομα του πατέρα της Regina Szafirsztajn. Πάνω από κάθε προθήκη βρίσκεις μια μουσική σημειογραφία της παρτιτούρας του Μπαχ για σόλο βιολιού που παίζει στο φόντο και κάτω από την προθήκη βρίσκεται ένα κομμάτι αποσυναρμολογημένου βιολιού. Μαζί με το φιλμ η έκθεση αποσκοπεί τόσο στην ενημέρωση του κοινού όσο και στην πρόκληση συναισθημάτων. «Θέλω να ξεκινήσω με ένα μετα-ερώτημα», λέει η Lithgow σε ένα κοινό σαράντα ατόμων κατά τη διάρκεια ενός βροχερού απογεύματος του Νοέμβρη. «Το οποίο είναι: γιατί οι γυναίκες αφέθηκαν έξω από αυτή την ιστορία; Συγκεκριμένα, την ιστορία του Ολοκαυτώματος». Η Lithgow συντονίζει μια συζήτηση πάνελ με τον τίτλο «Αποδίδοντας στις Γυναίκες τον Χώρο τους στην Ιστορία του Ολοκαυτώματος», που λαμβάνει χώρα παράλληλα με την έκθεση. Τη συνοδεύουν στο πάνελ η δημοσιογράφος Marisa Fox∙ η Elisa von Joeden-Forgey, μια καθηγήτρια των σπουδών του Ολοκαυτώματος και της γενοκτονίας στο Κολέγιο Richard Stockton∙ και η ιστορικός Rochelle Saidel, διευθύντρια του Ινστιτούτου «Θυμόμαστε τις Γυναίκες», που συγχρηματοδοτεί την εκδήλωση. «Εμπειρίες πολλών γυναικών κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος αντιμετωπίστηκαν ως βιολογικά γεγονότα», είπε η Saidel στην εκδήλωση. «Όχι μόνο η ευαλωτότητα απέναντι στη σεξουαλική βία αλλά και η έμμηνος ρύση και η γέννηση ενός παιδιού, η επιβεβλημένη αποβολή του παιδιού αλλά και η αναγκαστική στείρωση. Και όλα αυτά τα πράγματα είναι εμπειρίες γυναικών που πρέπει όμως να συζητηθούν». Ειδικό Στίγμα Υπάρχουν πολλοί λόγοι που τέτοια πράγματα δεν έχουν συζητηθεί, σύμφωνα με το πάνελ. Αρχικά, οι γυναίκες ως ιστορικοί «συνιστούν φαινόμενο του τέλους της δεκαετίας του 1960 και της δεκαετίας του 1970», λέει η Lithgow, και στο πεδίο των σπουδών του Ολοκαυτώματος συγκεκριμένα για χρόνια κυριαρχούν οι άνδρες. Μόνον το 1983 άρχισε να συζητιέται το ζήτημα σε ένα ευρύτερο κοινό όταν οι Esther Katz και Joan Ringelheim διοργάνωσαν ένα σχετικό συνέδριο στο Κολέγιο Stern του Yeshiva University γύρω από τις εμπειρίες των γυναικών στο Ολοκαύτωμα. Αυτό το συνέδριο ήταν αμφιλεγόμενο, σύμφωνα με την Saidel. Περισσότερα βιβλία και ακαδημαϊκά άρθρα ακολούθησαν στη δεκαετία του 1990 και αυτή του 2000. Αλλά όσο καταγράφονταν οι μαρτυρίες των γυναικών που επέζησαν, τόσο οι συνεντευξιαστές τους ένιωθαν είτε άβολα είτε τη μεγάλη τους έλλειψη εκπαίδευσης για να ρωτήσουν τις επιζήσασες σχετικά με τη σεξουαλική βία. Επιπλέον, ενώ οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος ενθαρρύνονταν να μιλήσουν για τη γενική τους εμπειρία, υπάρχει ακόμα ένα ειδικό στίγμα για τη σεξουαλική βία απ’ την οποία υπέφεραν οι γυναίκες. «Υπήρχε ένα τρομακτικό μέγεθος ντροπής», λέει η Fox, της οποίας η μητέρα ήταν επιζήσασα των στρατοπέδων. Πολλές γυναίκες που επέζησαν, ρωτούνταν συχνά με δυσπιστία «Τι έκανες και επέζησες;», πρόσθεσε η ίδια. «Τις κοιτούσαν από πάνω ως κάτω με μεγάλη καχυποψία». Η Fox διηγήθηκε επίσης την εμπειρία της από τη δική της επίσκεψη στο Άουσβιτς για να εξερευνήσει τις εμπειρίες των γυναικών και τα πενιχρά της ευρήματα γύρω από συγκεκριμένες μαρτυρίες. Αυτό που συνάντησε ήταν μια απαξιωτική συμπεριφορά από κάποιους από τους ιστορικούς εκεί. «Δεν μπορούσα απλά να το πιστέψω πόσο λίγο μετρούσαν οι αφηγήσεις των γυναικών, ειδικά σε ένα μέρος όπως το Άουσβιτς», είπε. Όσες ήταν στο πάνελ έδωσαν έμφαση στο ότι η βία κατά των γυναικών στα στρατόπεδα συγκέντρωσης συνεχίζει μέχρι σήμερα σε διάφορα μέρη του κόσμου. «Αυτές οι ιστορίες και οι ιστορίες των γυναικών της έκθεσης, δυστυχώς, αντηχούν ακόμα και σήμερα σε πολλές άλλες περιπτώσεις γενοκτονιών», είπε η Lithgow. Οι σύγχρονες γενοκτονίες, στη Βοσνία για παράδειγμα, ή πιο πρόσφατα στο Σουδάν, χρησιμοποιούν τη σεξουαλική βία κατά των γυναικών σαν εργαλείο σωματικής και πολιτισμικής καταστροφής. Το να το γνωρίζεις αυτό συχνά σου αλλάζει το πώς κατανοείς την όλη εκστρατεία της βίας, είπε η von Joeden-Forgey. «Συχνά όταν ξεκινάμε να ερευνούμε τη βία κατά των γυναικών στο Ολοκαύτωμα ή τη γενοκτονία, αρχίζουμε να βλέπουμε και το συνολικό έγκλημα με έναν διαφορετικό τρόπο», είπε. «Νέα στοιχεία έρχονται στο φως. Η συμπεριφορά των ανθρώπων μπορεί να αναλυθεί ή να τεθεί με έναν νέο τρόπο. Μας αλλάζει το πώς βλέπουμε την ιστορία». Του Brian Schaefer, συνεργάτη της Haaretz. Πηγή: https://www.haaretz.com/jewish/.premium-sexual-violence-during-holocaust-1.5333057