Ένας Πολωνός αντιστασιακός μπήκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης για να αποκαλύψει τον τρόμο του κόσμου. Μια συναρπαστική αλλά και ημιτελής ιστορία. Haaretz. Του Ofer Aderet, 25-02-2020.
«Ο μεγαλύτερος ήρωας ή ο πιο ανόητος όλων.» Έτσι περιέγραφε ένας κρατούμενος του Άουσβιτς τον Βίτολντ Πιλέκι (Witold Pilecki) όταν ο τελευταίος πέρασε τις πύλες του στρατοπέδου τον Σεπτέμβριο του 1940. Υπήρχε ένας καλός λόγος για ένα τέτοιο σχόλιο: ο Πιλέκι ήταν ο μόνος άνθρωπος που όπως φαίνεται μπήκε στο στρατόπεδο θανάτου με τη θέλησή του και επίσης μεταξύ των σχετικά πολύ λίγων που κατάφεραν να αποδράσουν. Η ταραχώδης ιστορία του Πιλέκι, που δεν αναγνωρίστηκε ως ήρωας όσο ζούσε παρά το γεγονός ότι κατέγραψε για τον κόσμο τον τρόπο που έζησε ως μάρτυρας, τελείωσε με την εκτέλεσή του από τις κομμουνιστικές αρχές το 1948, όταν καταδικάστηκε για προδοσία σε μια στημένη δίκη.
Εβδομήντα-δύο χρόνια μετά, ο Πιλέκι αποτελεί θρύλο, πλέον αναγνωρισμένο στην Πολωνία, την πατρίδα του, ως ένας από τους μεγαλύτερους ήρωες της σύγχρονης ιστορίας. Δρόμοι ονομάζονται με το όνομά του, αναμνηστικές πλάκες μπορούν να βρεθούν για αυτόν σε κάθε γωνιά της χώρας, βιβλία και ταινίες παρουσιάζουν την ιστορία του και πολιτικοί –κυρίως όσοι από αυτούς σχετίζονται με την εθνικιστική δεξιά κυβέρνηση– συχνά αναφέρονται στο όνομά του για να πουλήσουν την προσφιλή στους ίδιους αφήγηση του Ολοκαυτώματος. Αυτή είναι μια ιστορική αφήγηση που τυπικά δοξάζει τους Πολωνούς που πολέμησαν τους Γερμανούς, ελαχιστοποιώντας εσκεμμένα το ρόλο των άλλων Πολωνών που βοήθησαν τα γερμανικά εγκλήματα.
Το νέο βιβλίο «Ο Εθελοντής. Η Αληθινή Ιστορία του Ήρωα της Αντίστασης που
Παρείσφρησε στο Άουσβιτς», που πρόσφατα κέρδισε το ετήσιο βραβείο British Costa Book, καθιστά αυτή τη δραματική ιστορία προσβάσιμη στο αγγλόγλωσσο κοινό. Ο συγγραφέας του, Jack Fairweather, ένας 42χρονος Ουαλός δημοσιογράφος που περνάει το χρόνο του μεταξύ Αγγλίας και Ηνωμένων Πολιτειών υπήρξε πολεμικός ανταποκριτής στους πρόσφατους πολέμους στο Ιράκ και το Αφγανιστάν για τις εφημερίδες Daily Telegraph, The Washington Post και άλλες. Το 2005 επέζησε μιας τρομοκρατικής επίθεσης αυτοκτονίας εναντίον Αμερικάνων στρατιωτών στη Μοσούλη, αφού ταξίδευε μαζί τους εκείνη την ώρα.
Ο Fairweather έπεσε τυχαία πάνω στην ιστορία του Πιλέκι, ενώ συζητούσε με έναν φίλο του δημοσιογράφο που μόλις είχε γυρίσει από ένα ταξίδι επίσκεψης στο κρατικό μουσείο του Άουσβιτς-Μπίρκεναου, όπου για πρώτη φορά άκουσε για τη μυστική αντίσταση που λειτουργούσε μέσα στο στρατόπεδο. Ο Fairweather εξεπλάγη που άκουσε για την αντίσταση και συνειδητοποίησε αμέσως ότι η ιστορία του Πιλέκι συμπεριλάμβανε όλα τα στοιχεία ενός κλασικού επιτυχημένου βιβλίου, ή πιθανόν μιας δραματικής χολιγουντιανής ιστορίας για βραβείο Όσκαρ, σχετικά με τη ζωή στο Άουσβιτς, το οποίο εν τέλει απελευθερώθηκε από τους Συμμάχους 75 χρόνια πριν. Ο Fairweather εκμεταλλεύτηκε τα δημοσιογραφικά του ταλέντα και την περιέργειά του έτσι για μια διαφορετικού τύπου έρευνα, που του πήρε τέσσερα χρόνια. Αυτή τη φορά δεν διακινδύνευσε τη ζωή του αλλά έκανε μια εντυπωσιακή δουλειά καταγραφής των κινδύνων που αντιμετώπισε ο πρωταγωνιστής του βιβλίου του. Ο «Εθελοντής» είναι πλήρες αναφορών και πληροφοριών βιβλίο, βγαλμένες από ιστορικές πηγές και εξαντλητική έρευνα σε αρχεία, μεταξύ άλλων και του μουσείου του Άουσβιτς, καθώς και μιας επισταμένης μελέτης των εγγράφων που έχει στην κατοχή της μέχρι σήμερα η οικογένεια του Πιλέκι και συνεντεύξεων με τους συγγενείς του που τον γνώριζαν από πρώτο χέρι. Δεν είναι άσπρο και μαύρο Από πλευράς τους, οι ιστορικοί που ερευνούν το Ολοκαύτωμα και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο γνωρίζουν καλά την ιστορία του Πιλέκι που έχει καταγραφεί ξανά στο παρελθόν. Οι αναγνώστες των εφημερίδων και των ιστοσελίδων έχουν δει πιθανόν κάποια από τα πολλά άρθρα που έχουν δημοσιευτεί για αυτόν τα πρόσφατα χρόνια. Το 2012 η πλήρης αναφορά του Πιλέκι σχετικά με το Άουσβιτς το 1945 μεταφράστηκε στα αγγλικά με τίτλο «Ο Εθελοντής από το Άουσβιτς».
Αλλά εκτός ακαδημίας και Πολωνίας, ο Πιλέκι δεν είναι τόσο γνωστό όνομα. Στο Ισραήλ συγκεκριμένα λίγοι τον έχουν ακουστά και, έτσι, για τον Ισραηλινό αναγνώστη του βιβλίου του Fairweather προσφέρεται μια πρώτη ευκαιρία να μάθει μια συναρπαστική ιστορία. Η ιστορία του Βιτόλντ Πιλέκι ξεκινάει το Σεπτέμβριο του 1939 με την κατοχή της Πολωνίας από τη ναζιστική Γερμανία και τη Σοβιετική Ένωση και την ίδρυση –από τον Πιλέκι και άλλους– δύο μήνες αργότερα ενός πολωνικού αντιστασιακού κινήματος που δρούσε σε συντονισμό με την πολωνική κυβέρνηση στην εξορία που εντωμεταξύ είχε εγκατασταθεί στο Παρίσι και αργότερα στο Λονδίνο.
Το Σεπτέμβριο του 1940 ο Πιλέκι, τότε 39 ετών και παντρεμένος με δύο παιδιά, στάλθηκε σε μια αποστολή αυτοκτονίας: να παρεισφρήσει στο Άουσβιτς που είχε φτιαχτεί από τους Ναζί τρεις μήνες νωρίτερα έξω από την πολωνική πόλη Όσβιεσιμ (Oswiecim), ως στρατόπεδο συγκέντρωσης για τους Πολωνούς φυλακισμένους. Ο Πιλέκι, που ήταν Καθολικός στο θρήσκευμα, ήταν παρασημοφορημένος αξιωματικός του πολωνικού στρατού κατά τη διάρκεια του πολωνο-σοβιετικού πολέμου του 1919-1921 και ανήκε σε εκείνους που διεξήγαγαν αυτές τις μάταιες επιθέσεις στα γερμανικά τανκς τους μήνες της εισβολής της Γερμανίας στην Πολωνία. Τώρα, σα μέλος μιας ομάδας μυστικής αντίστασης που συγχωνεύθηκε δύο χρόνια αργότερα μέσα στην κυρίαρχη αντιστασιακή οργάνωση, τον Πολωνικό Στρατό της Πατρίδας, πήρε τη διαταγή να φτιάξει αντιστασιακό δίκτυο μέσα στο Άουσβιτς. Ο στόχος του θα ήταν να συγκεντρώσει πληροφορίες και να καταγράψει τις μαζικές δολοφονίες στο στρατόπεδο, βοηθώντας τους συντρόφους του και άλλους κρατούμενους εκεί να οργανώσουν μια πιθανή επίθεση ενάντια στους Ναζί δεσμοφύλακες. Είναι, όμως, σωστό να θεωρήσουμε τον Πιλέκι «εθελοντή», όπως προτείνει το βιβλίο του Fairweather αλλά περιγράφεται κιόλας από τους πολιτικούς και τα ΜΜΕ στην Πολωνία και αλλού στον κόσμο; Ίσως. Αλλά θα έπρεπε να είμαστε προσεκτικοί να μην πέσουμε στην πολύ δελεαστική παγίδα να λειάνουμε τις γωνίες και να αγνοήσουμε τα σύνθετα, μπερδεμένα ή αμφιλεγόμενα μέρη της αφήγησης που τη μετατρέπουν από ιστορική σε λογοτεχνική. Όπως ξέρει καλά κάθε αρχάριος ιστορικός, η πραγματικότητα στις περισσότερες περιπτώσεις δεν είναι άσπρη ή μαύρη, δεν υπάρχει αντιμέτωπο το απόλυτο καλό με το απόλυτο κακό. Ακόμα και οι ήρωες έχουν τις αδυναμίες τους, ακόμα και τα εθνικά σύμβολα και οι θρύλοι έχουν άλλες πλευρές, που η σωστή ιστορική έρευνα θα όφειλε να αποκαλύψει και να αντιμετωπίσει –όχι να υποβαθμίσει ή να αποφύγει να δει με στόχο να εξυπηρετήσει μια αφήγηση που θα βοηθήσει να πουληθούν περισσότερα βιβλία. Από την άλλη μεριά, ίσως αυτό είναι απαραίτητο για να «πουληθεί» ο Πιλέκι στον μέσο Αμερικανό ή Ισραηλινό αναγνώστη που μπορεί να ‘χει μπουχτίσει από το διάβασμα ακόμη ενός βιβλίου για το Ολοκαύτωμα ή ψάχνεται για ιστορίες ηρωισμού πέρα από κάθε φαντασία. Ο Πιλέκι δεν πήγε εθελοντής από τη δική του ελεύθερη βούληση στο Άουσβιτς. Για να το κάνει κάποιος αυτό θα έπρεπε να μην είναι άνθρωπος. Παρά το όνομα του βιβλίου του Fairweather, μια πλειάδα στοιχείων του περιγράφει για την ακρίβεια το πώς ο Πιλέκι δίστασε να αποδεχτεί την αποστολή στο Άουσβιτς πολλές φορές και ότι υπήρχαν διαφορετικές γνώμες σε σχέση με το αν έπρεπε να σταλεί εκεί, καθώς και εσωτερικές ιδεολογικές διαμάχες μέσα στην πολωνική αντίσταση. Αυτά υποβαθμίζονται στο βιβλίο ώστε ο αναγνώστης να μην μπερδευτεί μια υπερβολικά περίπλοκη και σύνθετη πλοκή και ίσως για να γίνει η όλη ιστορία πιο ηρωική. Όποιος θέλει να μάθει την όλη ιστορία θα έπρεπε να δει τι έλεγε ο Jan Wlodarkiewicz, διοικητής του Πιλέκι στην αντιστασιακή ομάδα που φτιάχτηκε το 1939 και άνθρωπος με ισχυρές εθνικιστικές και αντισημιτικές τάσεις. Επιπρόσθετα θα έπρεπε να δει έναν από τους βοηθούς του Πιλέκι στο κίνημα, τον Δρ Wladyslaw Dering, έναν Πολωνό γιατρό που βοήθησε ο ίδιος τους Ναζί γιατρούς στο Άουσβιτς. Κατά τη διάρκεια της δίκης αυτού του εγκληματία πολέμου στην κομμουνιστική Πολωνία μετά τον Β’ Π.Π., ένας Εβραίος επιζών που πλέον ζει στο Ισραήλ κατέθεσε εναντίον του Dering, ισχυριζόμενος ότι «είχε αναμειχθεί στη δολοφονία ανθρώπων με ενέσεις δηλητηρίου, στέλνοντάς τους στους θαλάμους αερίων και πειραματιζόμενος παράλληλα με άλλους ζωντανούς». Ο Πιλέκι από πλευράς του δεν ήταν ούτε αντισημίτης ούτε εθνικιστής. Αλλά είναι γεγονός ότι υπήρχαν τόσο πολλοί άνθρωποι γύρω του για τους οποίους αξίζει να γίνει μια πιο λεπτομερής και σύνθετη συζήτηση –ακόμα και με το κόστος της πτώσης της πώλησης κάποιου βιβλίου. «Έξι Εβδομάδες Ζωής» Όταν η αντίσταση έλαβε τις πληροφορίες της ότι επίκειται γερμανική εισβολή σε μια συγκεκριμένη περιοχή της Βαρσοβίας, ο Πιλέκι στάλθηκε εκεί για να συλληφθεί εσκεμμένα. Κατά τη διάρκεια της έρευνάς του για το βιβλίο, ο συγγραφέας Fairweather συνάντησε την ανιψιά του Πιλέκι, τριών ετών τότε. Μαζί, επισκέφτηκαν το διαμέρισμα όπου ζούσε ο Πιλέκι τη στιγμή της σύλληψής του όταν ένας αριθμός πολιτών περικυκλώθηκε από τους Ναζί στις 19 Σεπτέμβρη του 1940. Μολονότι υπήρχε απόσταση τόσο πολλών δεκαετιών από τα γεγονότα αυτά η ανιψιά ακόμα θυμόταν το χτύπημα που έκαναν οι γερμανικές μπότες στη σκάλα και τον θείο της που της είχε δώσει ένα αρκουδάκι προτού συλληφθεί. Το σχέδιο στέφθηκε με επιτυχία. Ο Πιλέκι οδηγήθηκε στο σταθμό των τρένων και εκτοπίστηκε στο Άουσβιτς όπου έγινε ο κρατούμενος με το νούμερο 4859. Πέρασε δυόμιση χρόνια εκεί.
Ακόμα ένας διάσημος Πολωνός φυλακισμένος που εκτοπίστηκε στο στρατόπεδο θανάτου τότε επίσης ήταν ο Wladyslaw Bartoszewski ο οποίος, μετά την απελευθέρωσή του από το Άουσβιτς τον ακόλουθο Απρίλιο χάρη στις προσπάθειες του Πολωνικού Ερυθρού Σταυρού, έσωσε τις ζωές πολλών Εβραίων που ξέφυγαν από το Γκέτο της Βαρσοβίας σύμφωνα με την ιστοσελίδα του Μουσείου του Γιαντ Βασέμ στο Ισραήλ. Ο Bartoszewski, που πήρε τον τίτλο του Δίκαιου των Εθνών από το Γιαντ Βασέμ, είχε προηγουμένως χρηματίσει Υπουργός Εξωτερικών της Πολωνίας. Μπαίνοντας στο στρατόπεδο θανάτου ως κρατούμενος ο Πιλέκι έπαθε ένα αρχικό σοκ λόγω της βαναυσότητας, και της πείνας και της δίψας έως θανάτου που είδε εκεί. «Κανείς σας δεν θα έπρεπε να φανταστεί ότι θα καταφέρετε να φύγετε από αυτό το μέρος ζωντανοί», τους είπε ο άνδρας των SS που υποδέχτηκε τους νέους κρατούμενους. «Σύμφωνα με τους υπολογισμούς μας, έχετε έξι εβδομάδες ζωής εδώ μέσα», πρόσθεσε. Ένας άλλος φρουρός απείλησε τους κρατούμενους ότι ο μόνος τρόπος για να βγεις από το Άουσβιτς ήταν μέσα από τους φούρνους: πράγματι, παρά το ότι η συστηματική μαζική δολοφονία με αέρια δεν είχε ακόμα ξεκινήσει όταν έφτασε ο Πιλέκι στο Άουσβιτς, τα κρεματόρια λειτουργούσαν ήδη. Κατά τη διάρκεια της μεγάλης παραμονής εκεί μέσα ο Πιλέκι είδε πολλές αλλαγές στο στρατόπεδο. Για παράδειγμα το Σεπτέμβριο του 1941 χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το αέριο Zyklon B. Τα αρχικά του θύματα ήταν Σοβιετικοί και Πολωνοί κρατούμενοι. Νωρίς το 1942 ξεκίνησε η μαζική δολοφονία των Εβραίων στους θαλάμους αερίων και αργότερα το χτισμένο δίπλα στο Άουσβιτς στρατόπεδο του Μπίρκεναου ξεκίνησε να λειτουργεί επίσης. Σύμφωνα με τον Fairweather, ο Πιλέκι στρατολόγησε νέους φίλους στην αντίσταση από κόσμο του στρατοπέδου και υπό συνθήκες αδύνατες βοήθησε τους συντρόφους του και άλλους κρατούμενους να επιβιώσουν παρέχοντάς τους φαγητό και φάρμακα και ίδρυσε ένα δίκτυο πληροφοριών για την αντίσταση τις οποίες κατάφερε να βγάζει έξω από το στρατόπεδο. Η πρώτη φορά που το έκανε ήταν τον Οκτώβριο του 1940, με το που εκτοπίστηκε. Ένας Πολωνός κρατούμενος που απελευθερώθηκε από το στρατόπεδο θυμάται ότι ο Πιλέκι του είχε δώσει ένα μήνυμα που έπρεπε να μεταβιβάσει στην αντίσταση στη Βαρσοβία. Πέραν μιας αναφοράς γύρω από την απελπισία και τον τρόμο που βίωσε ο ίδιος μαζί με άλλους στο Άουσβιτς στην οποία καλούσε τους Συμμάχους –σε ένα πολύ πρώιμο στάδιο, ακόμα και πριν καν ξεκινήσει η συστηματική δολοφονία των Εβραίων της Ευρώπης– να βομβαρδίσουν το Άουσβιτς, ακόμα και με το ρίσκο του να πεθάνουν κρατούμενοι, συμπεριλαμβανόμενου του ίδιου. Κατά τη διάρκεια της εις βάθος έρευνάς του για τον «Εθελοντή», ο Fairweather βρήκε αποδείξεις για αυτό το αίτημα. Ο Πιλέκι συνέχιζει να βγάζει τις αναφορές του λαθραία έξω από το στρατόπεδο ενημερώνοντας για το τι συνέβαινε στο στρατόπεδο. Κάποιες στέλνονταν σε Πολωνούς αγρότες που δούλευαν κοντά στο Άουσβιτς, άλλες μέσω κρατουμένων που κατάφερναν να ξεφύγουν. Κάθε μήνυμα ήταν πιο τρομερό από το προηγούμενο: οι Ναζί κάνουν πειράματα στους κρατούμενους, οι Ναζί σκοτώνουν χιλιάδες Πολωνούς αιχμαλώτους πολέμου, οι Ναζί κάνουν πειράματα με αέριο για να διεξάγουν μαζικές δολοφονίες, το στρατόπεδο επεκτείνεται, τρένα γεμάτα Εβραίους φτάνουν και οι επιβάτες τους κατευθύνονται απευθείας στο θάνατό τους, εκατοντάδες χιλιάδες άνδρες, γυναίκες και παιδιά δολοφονούνται. Τον Απρίλιο του 1943 όταν ο Πιλέκι συνειδητοποίησε ότι δεν θα ερχόταν κάποια βοήθεια απ’ έξω, έκανε το πραγματικά αδιανόητο: κατάφερε να αποδράσει. Ενώ δούλευε στη νυχτερινή βάρδια στο φούρνο έξω από τις πύλες του στρατοπέδου, μαζί με δύο φίλους του καταφέρανε να ακινητοποιήσουν τον φρουρό, να αποσυνδέσουν τις τηλεφωνικές γραμμές και να ξεφύγουν μέσα στο σκοτάδι. Παρά τις προφανείς δραματικές συνθήκες που περιβάλλουν κάθε άτομο που καταφέρνει να αποδράσει από έναν «άλλον πλανήτη», είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι ο Πιλέκι δεν ήταν ο πρώτος ούτε και ο μόνος που είχε καταφέρει να αποδράσει από το Άουσβιτς. Από το περίπου ένα εκατομμύριο κρατουμένων που υπήρξαν εκεί, περίπου 900 άτομα προσπάθησαν να δραπετεύσουν μέσα στα χρόνια, κυρίως Πολωνοί, Ρώσοι και Εβραίοι. Οι περισσότεροι πυροβολήθηκαν ενώ προσπαθούσαν να τρέξουν μακριά ή δολοφονούνταν αμέσως από τους Ναζί. Περίπου 200 τα καταφέρανε, σύμφωνα με την ιστοσελίδα του Μουσείου του Άουσβιτς. Η Μάχη των Αφηγήσεων Το σχέδιο της επίθεσης στο Άουσβιτς που πρότεινε ο Πιλέκι στην Αντίσταση δεν εγκρίθηκε ποτέ. Ο ίδιος συνέχισε τις δραστηριότητές του στην Αντίσταση και πολέμησε κατά τη διάρκεια της εξέγερσης της Βαρσοβίας το 1944, που συνέβη περίπου ένα χρόνο μετά την εξέγερση του Γκέτο της Βαρσοβίας. Έπειτα πιάστηκε από τους Γερμανούς και έγινε αιχμάλωτος πολέμου αλλά τελικά επέστρεψε και πάλι να πολεμήσει με την Αντίσταση. Κατά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου δραστηριοποιήθηκε ενεργά ενάντια στους κομμουνιστές κάτι που οδήγησε στην εκ νέου σύλληψή του το 1947. Καταδικάστηκε σε θάνατο στις 25 Μαίου του 1948 (δέκα μέρες μετά την ίδρυση του Κράτους του Ισραήλ) και ο Πιλέκι εκτελέστηκε σε πολωνική φυλακή. Μόνον το 1990, μετά την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος και την κήρυξη της πολωνικής ανεξαρτησίας καθάρισε το όνομά του και τιμήθηκε ως εθνικός ήρωας. Τον Ιανουάριο του 2020 κατά τη διάρκεια των γεγονότων μνήμης της 75ης επετείου απελευθέρωσης του Άουσβιτς, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας του Ισραήλ Reuven Rivlin κατέθεσε στεφάνι στο μνημείο του Πιλέκι στην Πολωνία και έσφιξε το χέρι της κόρης του Zofia. Ήταν μια πολύ φορτισμένη επίσκεψη υπό το φως των αφηγήσεων του Β’ Π.Π. που τώρα αναδύονται ανάμεσα στο Ισραήλ, την Πολωνία και τη Ρωσία – γύρω από την ταυτότητα των ηρώων πολέμου και των εγκληματιών πολέμου, αυτών που ξεκίνησαν και αυτών που τερμάτισαν τον πόλεμων, αλλά και αυτών που συνεργάστηκαν με τους Ναζί ή τους πολέμησαν. Με φόντο αυτά τις τεταμένες ιστορικές και πολιτικές αντιπαραθέσεις, ο Πιλέκι ξεχωρίζει. Όχι ως υπερ-ήρωας αλλά ως ένας θαρραλέος Πολωνός πατριώτης που προσπάθησε ανεπιτυχώς (είναι αμφίβολο αν θα μπορούσε ποτέ να επιτύχει βέβαια υπ’ αυτές τις συνθήκες) να προειδοποιήσει τον κόσμο για τους τρόμους του Άουσβιτς προτού εξελιχθεί στο μεγαλύτερο εργοστάσιο θανάτου της ιστορίας της ανθρωπότητας. Ofer Aderet, Ανταποκριτής της Haaretz Πηγή: https://www.haaretz.com/world-news/.premium-poland-holocaust-auschwitz-witold-pilecki-prisoner-no-4859-1.8586094