Πεντακόσια χρόνια μετά την ίδρυση του πρώτου Γκέτο, είναι αρκετά ξεκάθαρο περί τίνος επρόκειτο: μια περίκλειστη από τείχη πόλη του όψιμου μεσαίωνα όπου συγκεντρώνονταν όλοι οι Εβραίοι. Αλλά το από πού προέρχεται το όνομα του παραμένει θολό. Του Elon Gilad, 29 Μαρτίου 2016.
Πεντακόσια χρόνια πριν, κατά το έτος 1516, ιδρύθηκε το πρώτο επίσημο γκέτο στη Βενετία. Δεν είναι ότι οι Εβραίοι δεν είχαν ξαναζήσει σε απομόνωση ποτέ πριν στις ευρωπαϊκές πόλεις. Το είχαν κάνει από δική τους επιλογή. Η φύση της τήρησης των θρησκευτικών κανόνων απαιτεί από τους Εβραίους να ζούνε κοντά σε μια συναγωγή, έναν Εβραίο χασάπη και τα εβραϊκά παραδοσιακά λουτρά, μεταξύ άλλων ειδικών υπηρεσιών. Αλλά το Γκέτο της Βενετίας ήταν κάτι καινούργιο: ήταν υποχρεωτικό, περίκλειστο από τείχη και οι πύλες του φρουρούνταν από οπλισμένους άνδρες που επέβαλαν τις ώρες κυκλοφορίας εντός και εκτός του γκέτο.
Από εκεί ήταν που η πρακτική της απομόνωσης των Εβραίων στα γκέτο θα διαδιδόταν και σε άλλες ιταλικές πόλεις και έπειτα μέσα σε όλη την Ευρώπη κατά τον 16ο και 17ο αιώνα. Αλλά η καταγωγή της λέξης «γκέτο» παραμένει ένας ετυμολογικός γρίφος. Καταγράφεται για πρώτη φορά σε ένα παπικό διάταγμα που εκδόθηκε από τον Πάπα Πίο τον Τέταρτο το 1562 και έπειτα η λέξη «γκέτο» εμφανίζεται να χρησιμοποιείται σε όλο τον χριστιανικό κόσμο. Ο Πάπας χρησιμοποιούσε αυτό το ήδη καθιερωμένο όνομα του Γκέτο της Βενετίας αλλά το ερώτημα του γιατί ονομαζόταν «το Γκέτο της Βενετίας» παραμένει. Από τις πολλές θεωρίες που έχουν αναδυθεί για το όνομα, καμία δεν είναι ικανοποιητική.
Κάποιοι μελετητές πιστεύουν ότι προέρχεται από την εβραϊκή λέξη για τα «χαρτιά διαζυγίου». Αλλά είναι δύσκολο να καταλάβουμε πως μια λέξη που σήμαινε κάτι τέτοιο, θα κέρδιζε τόσο ευρεία αναγνώριση για να σημαίνει την «περίκλειστη από τείχη περιοχή της πόλης όπου ζούνε οι Εβραίοι». Μια ακόμη εξήγηση, ίσως αυτή που αναφέρεται συχνότερα, είναι αυτή που δείχνει τη λέξη να προέρχεται από την ιταλική λέξη ‘γκέτο’ («χυτήριο»). Η θεωρία λέει πως το Γκέτο της Βενετίας τοποθετήθηκε στην πλευρά της πόλης που υπήρχε ένα παλιό χυτήριο και έτσι πήρε το όνομά του. Αλλά αυτή η ετυμολογία έχει ένα φωνητικό πρόβλημα – το «γκέτο» προφέρεται με ένα μαλακό «τζ» (όπως στην αγγλική λέξη «gin» - τζιν) ενώ το «Γκέτο» προφέρεται με ένα σκληρό «γκ» (όπως στην αγγλική λέξη «goat» - γκόουτ). Ένα μαλακό «τζ» είναι δύσκολο να μετατραπεί σε ένα σκληρό «γκ». Άλλη μια θεωρία, ίσως η πιο πιθανή, είναι ότι η λέξη προέρχεται από την ιταλική λέξη «borghetto» («μικρή πόλη»). Η κύρια ένσταση σε αυτή την ετυμολογία είναι ότι έχει γενική χρήση και όχι συγκεκριμένη χρήση για την «εβραϊκή περιοχή». Υπάρχουν και άλλες, λιγότερο πιθανές θεωρίες, οπότε ας μείνουμε σε αυτές που έχουμε ήδη πει. Για μια πληρέστερη λίστα προτεινόμενων ετυμολογιών και μια λεπτομερή εξήγηση του γιατί θεωρούνται απίθανο να ισχύουν, βλέπε το βιβλίο του Anatoly Liberman «Why Don’t we Know the Origin of the Word Ghetto?» Ας δούμε τώρα πως από τα γκέτο της Ευρώπης φτάσαμε σε φράσεις όπως το «ghetto blaster», δηλαδή το «φορητό κασετόφωνο».
Οι Ναζί αναβιώνουν την έννοια.
Με τον ερχομό του 18ου και του 19ου αιώνα, καθώς διαδιδόταν στην Ευρώπη η Εποχή του Διαφωτισμού, τα έθνη της ευρωπαϊκής ηπείρου άρχισαν να φιλελευθεροποιούν τη μεταχείριση των Εβραίων και τα τείχη γύρω από τα γκέτο άρχισαν να πέφτουν. Με το ξεκίνημα του 20ού αιώνα, τα γκέτο έμοιαζαν να ανήκουν στο παρελθόν. Έπειτα, τη δεκαετία του 1930, οι Ναζί ήρθαν στην εξουσία στη Γερμανία. Σύντομα, αφού εισέβαλαν στην Πολωνία το 1939 άρχισαν να ιδρύουν γκέτο στις πολωνικές πόλεις, στα οποία ανάγκαζαν τους Εβραίους να ζούνε. Το πρώτο από τα γκέτο αυτά φτιάχτηκε στην πολωνική πόλη Piotrków Trybunalski στις 8 Οκτωβρίου του 1939, μόλις 38 ημέρες μετά την έναρξη της εισβολής στην Πολωνία. Κι άλλα γκέτο θα ακολουθούσαν τόσο στην Πολωνία όσο και σε άλλες χώρες που καταλάμβαναν οι Ναζί στην Ευρώπη. Αυτά τα ναζιστικά γκέτο ήταν αρκετά μικρά και ακατάλληλα για να στεγάσουν τους μεγάλους αριθμούς Εβραίων που σπρώχνονταν μέσα τους, με αποτέλεσμα να κυριαρχούν άθλιες συνθήκες. Για παράδειγμα, ένα δωμάτιο στο Γκέτο της Βαρσοβίας αντιστοιχούσε κατά μέσο όρο σε επτά άτομα. Έπειτα το 1942 οι Ναζί άρχισαν να εξοντώνουν τον πληθυσμό των γκέτο – μεταφέροντας τους κατοίκους τους σε στρατόπεδα εξόντωσης, όπου οι περισσότεροι δολοφονήθηκαν. Όταν τελείωσε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος το 1945 δεν υπήρχε πια ούτε ένα γκέτο.
Ωστόσο, η αγγλική λέξη «γκέτο» επιβίωσε και έλαβε ένα αρκετά διαφορετικό νόημα. Δεν συσχετιζόταν πια με τους Εβραίους και σήμαινε μια αστική περιοχή όπου οι μειονότητες ζούσαν σε συνθήκες φτώχειας. Το ότι αυτό το νόημα της λέξης διαδόθηκε τόσο πολύ, αποδίδεται σε έναν Εβραίο Βρετανό συγγραφέα, τον Israel Zangwill και το βιβλίο του «Τα Παιδιά του Γκέτο: Μια Μελέτης ενός Περίεργου Λαού», το 1892. Το διάσημο τραγούδι της επιστροφής στη σκηνή του Elvis Presley «Στο Γκέτο» το 1969, σχετικά με τη ζωή των Αφρο-Αμερικανών στο βόρειο Σικάγο είναι εμβληματικό για τη νέα αυτή χρήση της λέξης.
Έτσι, από το 1970, η χρήση της λέξης γκέτο άρχισε να φθίνει και άλλες παρόμοιες άρχισαν να εμφανίζονται όπως το «inner city», το υποβαθμισμένο κέντρο. Εντωμεταξύ, η λέξη «γκέτο» άρχισε να διαδίδεται όλο και περισσότερο στην αργκό, με τους ράπερς να τραγουδάνε για το γκέτο ως μια πηγή περηφάνιας. Η λέξη βρήκε το δρόμο της σε μια ποικιλία εκφράσεων όπως το «γκέτο μπλάστερ» (1982), δηλαδή το φορητό κασετόφωνο, και το «γκέτο φάμπιουλους» (ghetto fabulous, 1996) ένα επιδεικτικό και φανταχτερό στυλ που συνδεόταν με την χιπ χοπ κουλτούρα. Αντίστοιχα επίθετα γεννήθηκαν, με τη σημασία του «πρόχειρου», του «αυτοσχέδιου» ή, όταν λεγόταν ότι ένα άτομο «ήταν γκέτο», του «ταξικά κατώτερου».
Το τραγούδι «Στο Γκέτο» που ονομαζόταν αρχικά «Ο φαρμακερός κύκλος», έχει να κάνει με τον κύκλο φτώχειας και βίας στα πάμφτωχα γκέτο. Γράφτηκε από τον Μακ Ντέιβις και έγινε πασίγνωστο από τον Έλβις Πρίσλεϊ το 1969.
Elon Gilad, Αρθρογράφος της Haaretz.