«Την επόμενη εβδομάδα παίρνουμε το τρένο και φεύγουμε»: τα τελευταία γράμματα των Εβραίων που σκοτώθηκαν από τους Ναζί. Το Μουσείο Yad Vashem εκθέτει 12 επιστολές στο διαδίκτυο, γραμμένες από Εβραίους που έκαναν το τελευταίο τους ταξίδι. Του Ofer Aderet, 2 Μαΐου 2019.
«Τώρα αγαπημένε μου φεύγουμε. Δε γνωρίζω αν θα συναντηθούμε ποτέ ξανά σε αυτή τη ζωή. Προσευχηθείτε στον ελεήμονα Θεό να μας λυπηθεί, γιατί δεν θα αντέξουμε για πολύ». Αυτό το γράμμα στάλθηκε από την Bracha Igaz από το Γκέτο του Bekescsaba στην Ουγγαρία στο σύζυγό της Yaakov στο Debrecen. Το έγραψε στις 16 Ιουνίου του 1944, τη μέρα που το γκέτο στο οποίο φυλακίστηκε με τα πέντε της παιδιά, καταστράφηκε. Εκ των υστέρων φάνηκε ότι αυτά ήταν τα τελευταία της λόγια. Αυτή και τα παιδιά της εκτοπίστηκαν από το γκέτο σε ένα εργοστάσιο καπνού κοντά στο σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης. Δέκα μέρες αργότερα στάλθηκαν στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου όπου δολοφονήθηκαν με το που έφτασαν.
Ο Yaakov που βρισκόταν σε ένα τάγμα καταναγκαστικής εργασίας είναι το μόνο μέλος της οικογένειας που επιβίωσε το Ολοκαύτωμα. Μετά το 1948 πήγε στο Ισραήλ για να ζήσει. Δεν παντρεύτηκε ποτέ ξανά και δεν έκανε άλλη οικογένεια. Η φωτογραφία της συζύγου του Bracha, η τελευταία του καρτ ποστάλ και η μνήμη των πέντε τους παιδιών ήταν αυτά με τα οποία απέμεινε. Η εγγονή του αδερφού της Bracha, ο οποίος επίσης δολοφονήθηκε στο Ολοκαύτωμα, παρέδωσε αυτό το γράμμα στο μουσείο Yad Vashem. Ένας άλλος συγγενής βοήθησε με τα ονόματα και τις ηλικίες των τριών από τα πέντε παιδιά του Yaakov και της Bracha – Tibor, 10 ετών, Miriam, 8 ετών και Edita, 6 ετών. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για τα άλλα δύο.
«Αγαπημένε μου», γράφει η Bracha, «σου λέω με ραγισμένη καρδιά ότι είμαι έτοιμη για τη μεταφορά. Προς μεγάλη μου λύπη οδεύουμε προς το εργοστάσιο καπνού. Τι να πω; Η καρδιά μου είναι έτοιμη να σχιστεί. Μπορείς να φανταστείς την ψυχική μου κατάσταση. Θα μπορούσα να συμβιβαστώ με την ιδέα της μετακίνησης στο εργοστάσιο αλλά το γνωρίζω ότι εκεί δεν θα είναι το τέλος του όλου πράγματος. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι την επόμενη εβδομάδα θα ανεβούμε στα βαγόνια του τρένου και θα φύγουμε από εκεί. Προς τα πού; Μόνο ο Δημιουργός γνωρίζει.» Πρόσθεσε: «Τώρα φαντάσου την κατάστασή μου, το απερίγραπτο μαρτύριο πέντε αθώων μικρών παιδιών. Η καρδιά μου διαλύεται. Νύχτα και μέρα κλαίω με λυγμούς επειδή δεν είσαι μαζί μας εδώ, ίσως να ήταν έτσι πιο εύκολο, αγαπημένε μου.» Στο τέλος του γράμματος της η Bracha ζητά από τον άνδρα της να προσπαθήσει να της γράψει, αν και γνωρίζει ότι η πιθανότητα να είναι ακόμα ζωντανή είναι μικρή. «Αλλά προσπάθησε να μας γράψεις όπως και να ‘χει. Ίσως πάρω το γράμμα. Δυστυχώς δεν θα μπορώ να γράψω εγώ γιατί δεν μας επιτρέπουν να πάρουμε μαζί μας ούτε μολύβι». Η τελευταία παράγραφος ήταν ωστόσο γεμάτη ελπίδα. «Τα παιδιά είναι καλά. Για άλλη μια φορά σε αποχαιρετώ. Ο ελεήμον Θεός θα μας επιτρέψει να συναντηθούμε ξανά χαρούμενοι και να μεγαλώσουμε τα αγαπημένα μας παιδιά μαζί. Ο Θεός μαζί σου. Πολλά φιλιά. Η γυναίκα σου που υποφέρει και τα παιδιά.»
Στο αρχείο του Yad Vashem υπάρχουν και άλλα, παρόμοια γράμματα που έστειλαν οι Εβραίοι στους συγγενείς τους το 1944, τη χρονιά που το τέλος της ναζιστικής Γερμανίας ήταν πια ορατό αλλά η καταστροφή συνέχιζε με όλη της την ένταση. Αυτή ήταν η χρονιά που οι τελευταίοι Εβραίοι από την Ελλάδα, την Ιταλία, τη Γαλλία, την Ολλανδία και τη Σλοβακία δολοφονήθηκαν, η χρονιά που οι Εβραίοι της Ουγγαρίας στάλθηκαν στο Άουσβιτς και που τα τελευταία γκέτο, στο Λοτζ και το Κόβνο, έκλεισαν με τη θανάτωση του πληθυσμού τους. Εκείνη τη χρονιά, το Μινσκ και η Βίλνα στα ανατολικά, το Παρίσι και η Ρώμη στα δυτικά απελευθερώθηκαν.
Η συλλογή των 12 γραμμάτων είναι τώρα διαθέσιμη ως διαδικτυακό έκθεμα από το Yad Vashem. Όλα τους είναι σημάδια ζωής των δολοφονημένων Εβραίων. Στάλθηκαν από τα σπίτια τους, από τις κρυψώνες τους, από γκέτο, φυλακές και στρατόπεδα. Τα περισσότερα δόθηκαν στο Yad Vashem από τους συγγενείς τους. «Μας επιτρέπουν [αυτά τα γράμματα] να αφηγηθούμε την ιστορία των ατόμων στο Ολοκαύτωμα και να δώσουμε ένα όνομα στα θύματα, ένα πρόσωπο και μια ανάμνηση. Πολλές φορές μια τέτοια μαρτυρία είναι το μοναδικό στοιχείο που έχουμε για την ύπαρξη ενός ατόμου», λέει η Yona Kovo, επιμελήτρια της έκθεσης.
«Μη νιώθετε οίκτο για εμάς» Ένα μήνα μετά το τελευταίο γράμμα της Bracha, ένας ακόμη Εβραίος, ο Leo Cohen από τη Γαλλία έστειλε το τελευταίο γράμμα στο γιο του. «Αγαπημένε μου Ariel, η γιορτή σου είναι την επόμενη εβδομάδα. Πόσο θα ήθελα να ήμουν εκεί μαζί σου, να σε φιλήσω και να παίξουμε… αλλά τώρα μπορώ να σου προσφέρω μονάχα αυτά τα λίγα λόγια, αυτό το σημάδι ζωής. Θα ειδωθούμε σύντομα. Σε φιλώ. Ο πατέρας σου.»
Ο Leo Cohen έστειλε το γράμμα του στις 26 Ιουλίου του 1944 στο γιο του Αριέλ για τα τέταρτά του γενέθλια. Πέντε μέρες αργότερα στάλθηκε στο Άουσβιτς με το τελευταίο τραίνο που έφυγε από το μεταγωγικό στρατόπεδο του Ντρανσί (Drancy). Ο Cohen είχε γεννηθεί στο Lubeck της Γερμανίας, μετανάστευσε στο Παρίσι το 1933 και το 1936 παντρεύτηκε την Rachel, με την οποία κάνανε τρία παιδιά. Ο Cohen ήταν δραστήριος στην ηγεσία του κινήματος των Εβραίων Προσκόπων στη Γαλλία και ίδρυσε τη χορωδία των Προσκόπων που τραγουδούσε τραγούδια θρησκευτικά αλλά και για τη Γη του Ισραήλ. Μετά την κατάκτηση της Γαλλίας τον Μάιο του 1940, το κίνημα των Προσκόπων στη Νότια Γαλλία σύστησε ένα δίκτυο διάσωσης και φυγάδευσης και μετά την ίδρυση του καθεστώτος του Βισύ (Vichy) στο γαλλικό Νότο το 1942, το κίνημα ξεκίνησε τον ένοπλο αγώνα.
Στις 2 Μαΐου του 1944, η Rachel και τα τρία της παιδιά μεταφέρθηκαν παράνομα στην Ελβετία. Ο Leo Cohen παρέμεινε στην κατεχόμενη Γαλλία και συνέχισε να δρα ως πνευματικός ηγέτης. Στις 16 Μαΐου συνελήφθη ενώ προσπαθούσε να μεταφέρει παράνομα μια ομάδα νεαρών ανθρώπων. Ανακρίθηκε από την Γκεστάπο και στάλθηκε στο Ντρανσί και από εκεί στο Άουσβιτς. Την ημέρα του εκτοπισμού του προς τον θάνατο, έγραψε και άλλο ένα γράμμα για τους συντρόφους του στο Νότο. «Παρά τις ελπίδες μας, έχουν ακόμα αρκετό χρόνο για να μας στείλουν στα στρατόπεδα. Κρατάτε για να μην πέσετε στα χέρια τους! Σε ένα τέτοιο μέρος [το στρατόπεδο], περισσότερο από κάθε άλλο, αποδεικνύει κανείς κάθε λεπτό ότι είναι πραγματικός Εβραίος και Πρόσκοπος, ότι είναι άνθρωπος με την καλύτερη σημασία που μπορεί να έχει αυτή η λέξη. Μη νιώθετε οίκτο για εμάς. Θα σας δω σύντομα, μην ανησυχείτε.» Ο Leo Cohen δολοφονήθηκε. Η σύζυγός του Rachel και τα τρία τους παιδιά, Naomi, Ariel και Aviva επέζησαν και πήγαν να ζήσουν στο Ισραήλ. Πέρυσι, ο Ariel Cohen, γιος του Leo, έδωσε το γράμμα του πατέρα του στο Yad Vashem.
Ένα από τα γράμματα που ξεχωρίζει στη συλλογή δεν γράφτηκε για κάποιο μέλος της οικογένειας αλλά προς μια γυναίκα που είχε συμφωνήσει να υιοθετήσει την κόρη της γυναίκας που έγραψε το γράμμα και, άρα, να σώσει τη ζωή αυτού του παιδιού. «Σου ζητώ να της δώσεις μητρική αγάπη ώστε να νιώσει λιγότερο την απουσία μου. Μην της πεις που βρίσκομαι. Είμαι βέβαιη και το γνωρίζω ότι στη μικρή ψυχούλα της υπάρχει μπόλικο κουράγιο αλλά και αναπάντητα ερωτήματα». Αυτά έγραψε η Isabella Fodor στην κυρία Somor, τη γυναίκα που υιοθέτησε την κόρη της Gita.
Η Isabella και ο Haim Fodor έζησαν στο Cluj, στην Τρανσιλβάνια της Ρουμανίας. Το 1936 γεννήθηκε η μοναχοκόρη της Gita. Το 1940 η βόρεια Τρανσιλβάνια προσαρτήθηκε στην Ουγγαρία μέχρι και το 1945. Το 1942 ο Haim επιστρατεύθηκε στο τάγμα εργασίας του Ουγγρικού Στρατού. Τον Μάρτη του 1944 οι Γερμανοί κατέλαβαν την Ουγγαρία. Η Isabella αναζήτησε κάθε πιθανό τρόπο να σώσει τη μικρή κόρη τους. Την πήγε σε ένα ορφανοτροφείο και έψαξε για μια ουγγρική οικογένεια που θα την έπαιρνε από εκεί. Την πήρανε τελικά οι Somors. Αλλά αφού υιοθέτησαν την Gita, ένας Ούγγρος γείτονας που γνώριζε ενημέρωσε τις αρχές ότι ένα εβραιόπουλο ζούσε στο σπίτι των Somors. Η Gita συνελήφθη και στάλθηκε στο γκέτο της πόλης Nagyvarad τον Μάιο 1944. Ο Janush Somor όμως δεν τα παράτησε ∙ μπήκε στο γκέτο και κατάφερε να βγάλει την Gita έξω. Επειδή φοβόταν για τη ζωή της, την έστειλε στη θεία της στη Βουδαπέστη. Η Gita και η θεία της σώθηκαν, όταν απελευθερώθηκαν από τους Ρώσους.
Η Isabella Fodor, μητέρα της Gita, υπέγραψε ένα χαρτί με το οποίο έδινε την κόρη της στους Somors. Στα τέλη Μαΐου, οι Εβραίοι του γκέτο του Cluj άρχισαν να στέλνονται στο Άουσβιτς. Μεταξύ τους ήταν και η Isabella αλλά και η μητέρα της Emilia. Και οι δυο τους δολοφονήθηκαν. Μετά τον πόλεμο η Gita επέστρεψε στο Cluj και αργότερα παντρεύτηκε έναν επιζώντα του Ολοκαυτώματος από τη Ρουμανία. Το 1959 πήγαν να ζήσουν στο Ισραήλ και έφτιαξαν το σπίτι τους στο Rosh Ha’ayin, όπου απέκτησαν έναν γιο και μία κόρη. Το 2006 η Gita έδωσε το τελευταίο γράμμα της μητέρας της στο Yad Vashem.
«Αγαπητή κυρία Somor, μια ιδιαίτερα θλιμμένη μητέρα στρέφεται προς εσάς που την πήρανε με την οικογένειά της σε άγνωστο μέρος. Σίγουρα θα έχετε ακούσει για την τρέχουσα κατάστασή μας. Σας στέλνω ένα έγγραφο υιοθεσίας της μικρής μου κορούλας, την οποία άφησα πίσω για το δικό της καλό. Ίσως με αυτό τον τρόπο καταφέρει να σωθεί και δεν την πάρουνε» γράφει στην αρχή της επιστολής της η Isabella Fodor. «Δεν έχω άλλη επιλογή. Σας ικετεύω να κάνετε χρήση αυτού του εγγράφου υιοθεσίας ώστε να τη σώσετε. Προσπαθήστε να της εξηγήσετε ότι έχει γίνει πια Χριστιανή, του δόγματος των Καθολικών, και πρέπει να εκπαιδευτεί με βάση αυτή τη θρησκεία. Το ξέρω ότι έχετε πολύ δύσκολο έργο, αλλά αυτός είναι ο μόνος τρόπος πια.» Αργότερα, η Isabella ζήτησε από τους Somors «να προσευχηθούν στο Θεό για τους ίδιους και το ίδιο να κάνει και το κορίτσι ώστε να τη δω και να αγκαλιάσω την κόρη μου πάλι. Σας ζητώ να μου γράφετε και να είστε σε τακτική επαφή μαζί μου. Ζητήστε από το κορίτσι να γράφει σας παρακαλώ, δεν έχει σημασία τι, το μόνο πράγμα που έχει σημασία για μένα είναι να δω τα γράμματα της γραμμένα από την ίδια.» Η επιστολή της μητέρας έκλεινε με τα εξής: «Ένα εκατομμύριο φιλιά στην αγαπημένη μου κόρη, εκ μέρους μιας πολύ θλιμμένης μητέρας που η καρδιά και η ψυχή της είναι γεμάτη δάκρυα».
Ofer Aderet, Ανταποκριτής της Haaretz.