Κάποιοι πνίγονταν ή κρεμιόντουσαν, άλλοι πηδούσαν από το παράθυρο ή έπαιρναν δηλητήριο – αλλά ακόμα και σήμερα δεν είναι ξεκάθαρο πόσοι Εβραίοι αυτοκτόνησαν με το ξέσπασμα της Νύχτας των Κρυστάλλων, 80 χρόνια πριν.
Ofer Aderet, 9 Νοεμβρίου 2018.
Ογδόντα χρόνια πριν, αυτό το μήνα, ένα γράμμα έφτασε στο Pardes Hannah, όχι μακριά από τη Χάϊφα. Ήταν αρκετά σκληρό να το διαβάσεις. «Αγαπημένα μου παιδιά, με βαριά καρδιά, πρέπει να σας αποχωριστώ… Αγαπημένα μου παιδιά, μην κλαίτε. Ο Θεός αποφάσισε αυτή να είναι η μοίρα μας» – τα παραπάνω έγραφε η Josephine Bähr από την πόλη Bassum της βορειοδυτικής Γερμανίας, προς τα παιδιά της Ilse και Kurt, που είχαν ήδη μεταναστεύσει δύο χρόνια νωρίτερα στην ελεγχόμενη από τους Βρετανούς Παλαιστίνη. «Με πληγώνει απαίσια που σας προκαλώ πόνο, όλοι μας υποφέρουμε. Ο Θεός θα με συγχωρέσει».
Στις 11 Νοεμβρίου του 1938, αφού έγραψε το γράμμα, η Bähr αυτοκτόνησε. Ήταν 56 ετών. Η Νύχτα των Κρυστάλλων, η «Νύχτα των Σπασμένων Τζαμιών», που είχε λάβει χώρα μεταξύ 9 και 10 Νοεμβρίου σε όλη τη Γερμανία και την Αυστρία, αποδείχτηκε πολύ δύσκολη για να την αντέξει. Η σωματική βία, η βεβήλωση και η καταστροφή των συναγωγών, η λεηλασία των καταστημάτων και της περιουσίας και, πάνω από όλα, η σύλληψη του αγαπημένου της συζύγου Leopold, κατέστρεψε την ψυχή της.
«Η αυτοκτονία είναι μια συνήθης απόκριση στην προσβολή και τον εξευτελισμό που βιώνουν πολλοί Εβραίοι σε αυτό το πογκρόμ του Νοέμβρη. Το συναισθηματικό χτύπημα ήταν σε πολλές περιπτώσεις σκληρότερο από ότι η σωματική κακοποίηση», λέει ο καθηγητής ιστορίας Moshe Zimmerman, συντονιστής του προγράμματος της Ένωσης Ισραηλινών κεντρο-ευρωπαϊκής Καταγωγής. Σε πολλές περιπτώσεις, το φόντο της απόφασης της αυτοκτονίας, μας λέει, ήταν ένα ζήτημα που ενόχλησε πολλούς Εβραίους: «Πώς γίνεται εμείς, που υπήρξαμε κομμάτι αυτού του έθνους, τόσο περήφανοι για αυτό και που τόσα συνεισφέραμε σε αυτό, να απογίνουμε παρίες;»
Στο γράμμα της, η Bähr ξεδιπλώνει τα γεγονότα που την οδήγησαν στη δύσκολή της απόφαση. «Χτες πρώτα πήραν τον Πατέρα σας και μετά πήραν εμένα. Έχουν ακόμα τον Πατέρα σας υπό κράτηση. Εντωμεταξύ, πήρανε τα πάντα, όλα τα βιβλία. Ποιος ξέρει τι θα βρούνε εκεί», έγραψε στα παιδιά της στην Παλαιστίνη. «Ο Πατέρας σας που ήταν τόσο καλός και μας αγαπούσε. Δεν μπορώ να το αντέξω όλο αυτό.»
Ο Leopold και η Josephine Bähr (το γένος Ruberg) έζησαν στο Bassum, μια πόλη των κάτω Σαξονία. Ο Leopold ήταν έμπορος βοοειδών. Ήταν πολύ περήφανος για τον Σιδηρού Σταυρό που έλαβε για τις στρατιωτικές του υπηρεσίες στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Josephine είναι μια νοικοκυρά.
Το 1933, όταν οι Ναζί ήρθαν στην εξουσία, μόνο 30 Εβραίοι έμεναν στο Bassum. Τα δύο παιδιά των Bähr έφυγαν για την Παλαιστίνη το 1936. Η Ilse εγκαταστάθηκε στο Pardes Hannah και αργότερα μετακόμισε στο Kfar Warburg. Το Νοέμβριο του 1938 μόνο έξι Εβραίοι παρέμεναν στο Bassum.
Στη Νύχτα των Κρυστάλλων – το πογκρόμ που ξεκίνησαν οι Ναζί σε ολόκληρη τη Γερμανία, μετά τη δολοφονία του Γερμανού διπλωμάτη Ernst vom Rath από έναν νεαρό Εβραίο με το όνομα Herschel Grynzpan – τα παράθυρα και οι πόρτες των εβραϊκών σπιτιών στο Bassum σπάστηκαν και τα διαμερίσματα λεηλατήθηκαν. Ο Leopold Bähr και δύο ακόμα Εβραίοι άνδρες συνελήφθησαν εκείνο το βράδυ και στάλθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μπούχενβαλντ. Ο Leopold ήτανε 65 χρονών εκείνη την εποχή. Η σύζυγός του, Josephine, που είχε μόνη της πια, αυτοκτόνησε.
Στο γράμμα αυτοκτονίας της, παραινούσε τα παιδιά της: «Μείνετε μαζί και αν ο αγαπημένος μας Πατέρας επιστρέψει, δώστε του όλη την αγάπη που κρατήσατε για μένα.» Υπέγραψε το γράμμα με τις λέξεις «Η μητέρα σας, για πάντα».
Μερικές εβδομάδες μετά τη σύλληψή του, ο Leopold αφέθηκε ελεύθερος και επέστρεψε στο Bassum. Έξι μήνες αργότερα, τρεις μόνο Εβραίοι παρέμεναν στην πόλη και αυτός ήταν ο ένας από τους τρεις. Τα παιδιά του, στο νέο τους σπίτι στη Γη του Ισραήλ, δεν μπορούσαν να συλλέξουν τα χρήματα που χρειάζονταν για την κάρτα μετανάστευσης του πατέρα τους. Το Νοέμβριο του 1941 στάλθηκε στο Μινσκ, όπου δολοφονήθηκε.
Η εγγονή του, Ruth Leshem, η κόρη της Ilse, γεννήθηκε εκείνη τη χρονιά. «Τόσο η μητέρα μου όσο και ο πατέρας μου χάσανε την οικογένειά τους στο Ολοκαύτωμα, αλλά στο σπίτι μας κανείς δεν μιλούσε για αυτό», μας λέει. «Το σύνθημα ήταν: κοίτα μπροστά».
Μόνο ως ενήλικη, αφού και η ίδια έγινε μητέρα, έμαθε η Leshem ότι η γιαγιά της είχε αυτοκτονήσει μετά τη Νύχτα των Κρυστάλλων. «Ήταν εξαιρετικά δύσκολο για μένα να διαβάσω το γράμμα της», λέει. «Δεν ξέρω πως θα αντιδρούσα αν λάμβανα σήμερα ένα τέτοιο γράμμα. Πώς μπορείς να συνεχίσεις να ζεις με κάτι τέτοιο, με όλα τα αισθήματα ενοχής;»
Για δεκαετίες η ύπαρξη του γράμματος αυτού ήταν γνωστή μόνο μέσα στην οικογένεια και το 2002 η Leshem το δώρισε στο μουσείο του Γιαντ Βασέμ. Αυτή την εβδομάδα εκτίθεται για πρώτη φορά σε μια έκθεση στο διαδίκτυο που φέρει το όνομα «Το Πογκρόμ της Νύχτας των Κρυστάλλων – Ήρθε από Μέσα». Το γράμμα αυτοκτονίας της Josephine Bähr δεν ήταν μεμονωμένη περίπτωση. Έρευνες δείχνουν ότι δεκάδες Εβραίοι αυτοκτόνησαν λόγω του πογκρόμ αυτού, με τους μελετητές να τους υπολογίζουν σε εκατοντάδες. Κάποιοι από αυτούς πνίγηκαν σε ποτάμια, άλλοι κρεμάστηκαν και άλλοι πηδούσαν από τα παράθυρα ή δηλητηριάζονταν με χάπια.
Μεταξύ αυτών που αυτοκτόνησαν ήταν και λίγοι που ήταν αρκετά διάσημοι. Ο καθηγητής Phillip Freud, συγγενής του ιδρυτή της ψυχανάλυσης, αυτοκτόνησε αφού δάρθηκε ανηλεώς στο κρεβάτι του ∙ ανήκε στους τριάντα Εβραίους της Βιέννης που αυτοκτόνησαν τη νύχτα του μακελειού. Στο Μόναχο, ο Emile Krämer, ένας διάσημος τραπεζίτης πήδηξε από ένα παράθυρο και σκοτώθηκε. Ένας αξιωματικός του πυροβολικού με το όνομα Lothar Fuld, ο οποίος είχε πολεμήσει με το γερμανικό στρατό στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, επίσης αυτοκτόνησε, στο Βερολίνο ∙ ήταν ο πατέρας της Bracha Fuld, της θρυλικής πολεμίστριας της οργάνωσης Παλμάχ, που σκοτώθηκε από τους Βρετανούς σε μια μάχη στην Παλαιστίνη το 1946. Τουλάχιστον 15 αυτοκτονίες έχουν καταγραφεί στο Βερολίνο μετά τη Νύχτα των Κρυστάλλων.
Ο καθηγητής Zimmermann προσθέτει ότι με τις αυτοκτονίες τους, άνθρωποι σαν την Josephine, ήθελαν να στείλουν ένα μήνυμα. «Κάποιοι από αυτούς έφεραν τον Σιδηρούν Σταυρό στο στήθος, που τους είχε απονείμει ο γερμανικός στρατός. Άλλοι άφησαν στο γραφείο τους όλα τα έργα του Γκαίτε. Η ιδέα ήταν να διακηρύξουν: ‘Είμαι νεκρός, αλλά ήμουν καλός Γερμανός, όχι χειρότερος από εσάς και με αυτή την παρακαταθήκη αποχωρώ από αυτό τον κόσμο’.»
Ένα γράμμα τέτοιου ύφους γράφτηκε από την συνταξιοδοτημένη δασκάλα Hedwig Jastrow που αυτοκτόνησε στα τέλη του Νοεμβρίου του 1938, σε ηλικία 76 ετών, επίσης εξαιτίας του ναζιστικού ξεσπάσματος.
«Κανείς δεν πρέπει να αφιερώσει προσπάθειες να σώσει τη ζωή κάποιου που δεν θέλει να ζει! Δεν είναι από ατύχημα ούτε από μια οξεία κατάθλιψη», έγραψε. «Για 43 χρόνια δίδαξα τα γερμανόπαιδα και τα βοήθησα με κάθε πιθανό τρόπο… Η γυναίκα που φεύγει από αυτή τη ζωή, ανήκει σε μια οικογένεια Γερμανών πολιτών εδώ και εκατό χρόνια, που έχει ορκιστεί πίστη στη χώρα και τήρησε πάντοτε αυτούς τους όρκους της».
Η Jastrow πρόσθεσε: «Έχω επιτελέσει έργο φροντίδας για τον γερμανικό λαό σε καιρούς ειρήνης και πολέμου. Δεν θέλω να ζω χωρίς τη γη των προγόνων μου, χωρίς πατρίδα, χωρίς διαμέρισμα, χωρίς υπηκοότητα, παράνομη και συκοφαντημένη.» Το γράμμα της θα εμφανιστεί ολόκληρα σύντομα στο εβραϊκό περιοδικό Bishvil Hazikaron, δημοσιευμένο από τη Διεθνή Σχολή των Σπουδών του Ολοκαυτώματος του Γιαντ Βασέμ.
Στο βιβλίο «Αυτοκτονία στη Ναζιστική Γερμανία» του Christian Goeschel, ο συγγραφέας παραθέτει κι άλλα γράμματα που άφησαν πίσω τους οι Εβραίοι που αυτοκτόνησαν στη Νύχτα Κρυστάλλων. Ένα από αυτά υπογράφεται από τον Δρ. Emil H.(το πλήρες όνομά του έμεινε κρυφό για να προστατευθεί η ιδιωτική του ζωή), έναν 73χρονο γιατρό από το Αμβούργο. Άφησε πίσω του δύο σημειώματα αυτοκτονίας, καθώς η πρώτη του απόπειρα στις 11 Νοέμβρη ήταν αποτυχημένη. Αργότερα, τον ίδιο μήνα, κατάφερε να τερματίσει τη ζωή του. Η σύζυγός του, παρέδωσε τα δύο γράμματα που της έγραψε πριν πεθάνει, στη γερμανική αστυνομία και αυτός είναι ο λόγος που τα γράμματα επιβίωσαν μέχρι σήμερα.
«Αγαπημένη μου Else!», έγραψε. «Θα είναι απίστευτα δύσκολο να σε αποχωριστώ. Σε αγάπησα τόσο πολύ. Σε ευχαριστώ τόσο πολύ για την αγάπη σου και την πίστη σου σε μένα. Συνέχισε να αγαπάς τα παιδιά και τα εγγόνια μας! Σε παρακαλώ πες τους να με συγχωρήσουν και να με σκέφτονται με αγάπη. Ο θλιμμένος σου H.», έγραψε ο γιατρός στο πρώτο του σημείωμα. Στο δεύτερό του σημείωμα, έγραψε: «Αγαπημένη μου Else! Δεν μπορώ να ζήσω άλλο και δεν θέλω να ζήσω άλλο. Άσε με να κοιμηθώ ήσυχα, μη φωνάξεις γιατρό και μην τους αφήσεις να με πάνε σε νοσοκομείο. Σε ευχαριστώ για όλη σου την αγάπη. Ο H. σου.»
Ο ακριβής αριθμός των Εβραίων που αυτοκτόνησαν με το ξέσπασμα της Νύχτας των Κρυστάλλων είναι άγνωστος. Εδώ και ογδόντα χρόνια κανείς δεν γνωρίζει πόσοι Εβραίοι πέθαναν σε αυτή τη σφαγή, είτε από δολοφονία είτε από αυτοκτονία. Πολλοί ιστορικοί παραθέτουν τον αριθμό των 91 νεκρών, το επίσημο νούμερο που δόθηκε από τους Ναζί. Αλλά είναι φανερό στον καθένα ότι ο αληθινός αριθμός είναι πολύ μεγαλύτερος.
«Οι υπολογισμοί λένε ότι 300 με 400 Εβραίους δολοφονήθηκαν θα μπορούσε όμως να είναι και 1.000 με 1.300. Το γεγονός είναι ότι κανείς δεν γνωρίζει σίγουρα, γιατί κανείς δεν έλεγξε όλες τις πηγές», λέει, σε μια συνέντευξή του στην εφημερίδα Die Welt, ο Δρ. Bastian Fleerman, ένας ιστορικός στο Ντίσελντορφ της Γερμανίας. Στο πλαίσιο ενός αρχειακού προγράμματος που λαμβάνει χώρα για πρώτη φορά και μόλις ολοκληρώθηκε για το κρατίδιο της Βόρειας Ρηνανίας-Βεστφαλίας, του οποίου πρωτεύουσα είναι το Ντίσελντορφ, βρέθηκε ότι πάνω από εκατό [100] Εβραίοι σκοτώθηκαν τη μοιραία αυτή νύχτα μόνο σε αυτό το κρατίδιο. Αυτός ο αριθμός συμπεριλαμβάνει τους ανθρώπους που αυτοκτόνησαν. Ως εκ τούτου, μπορεί κανείς να υποθέσει ότι ο συνολικός αριθμός των σκοτωμένων σε ολόκληρη τη Γερμανία ήταν πολύ ψηλότερος.
Η πρώτη παράγραφος του γερμανικού Συντάγματος που επικυρώθηκε το 1949 όρισε ότι είναι παράνομη η παραβίαση της ανθρώπινης αξιοπρέπεια του καθενός, σημειώνει ο Zimmermann, ακριβώς εξαιτίας της βαθιάς αίσθησης εξευτελισμού που αποτέλεσε αιτία πολλών από αυτές τις αυτοκτονίες. Ofer Aderet, Αρθρογράφος της Haaretz.