Μια νέα έκθεση στο Yad Vashem δείχνει φωτογραφίες Εβραίων που πάρθηκαν από κάθε οπτική γωνία: από τους Γερμανούς, από Αμερικανούς ή Σοβιετικούς και από τους ίδιους τους Εβραίους – οι δολοφόνοι, τα θύματα και οι απελευθερωτές. Ofer Aderet, 27 Ιανουαρίου 2018.
«Πήρα χιλιάδες φωτογραφίες και συνέχιζα να τραβάω όλο και περισσότερες για τη μετά εποχή, για τις επόμενες γενιες» είπε ο Zvi Kadushin λίγο πριν το θάνατό του το 1997. Μισό αιώνα πιο πριν, ο Kadushin, ένας ερασιτέχνης φωτογράφος από το Kovno της Λιθουανίας είχε τραβήξει ένα σωρό φωτογραφίες στο γκέτο του Kovno που είχε χτιστεί το 1941 και εξολοθρεύτηκε τρία χρόνια αργότερα.
Η εργασία ως ακτινολόγου σε γερμανικό στρατιωτικό νοσοκομείο του έδωσε πρόσβαση σε φωτογραφικό εξοπλισμό και μέσα για να τυπώσει φωτογραφίες. Επινόησε επίσης τεχνικές κρυφής φωτογράφησης μέσα από τα ρούχα του. Έκρυβε τις φωτογραφίες αλλά κρυβόταν και ο ίδιος την περίοδο που εξολοθρεύτηκε το γκέτο και όσοι ζούσαν σε αυτό. Χάρη στις προσπάθειές του, πολλές από τις φωτογραφίες του επιβίωσαν μετά τον πόλεμο και αργότερα τις έδειξε σε ολόκληρο τον κόσμο.
Πλέον κάποιες από αυτές τις φωτογραφίες μπορούν να βρεθούν σε μια έκθεση που μόλις άνοιξε στο μουσείο του Γιαντ Βασέμ «Αναλαμπές της Μνήμης» σε επιμέλεια της Vivian Uria. Οι φωτογραφίες του Ολοκαυτώματος χωρίζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες βασισμένες στο πρόσωπο που κρατούσε τη φωτογραφική μηχανή: Γερμανοί, Εβραίοι και Αμερικάνοι ή Σοβιετικοί. Με άλλα λόγια, οι δολοφόνοι, τα θύματα και οι απελευθερωτές.
Ο καθένας από αυτούς είχε τους λόγους τους να χρησιμοποιεί τη φωτογραφική μηχανή, είτε ήταν μια ακριβή επαγγελματική μηχανή ή ένα απλό ερασιτεχνικό μοντέλο. Η έκθεση δείχνει πόσο ολισθηρός είναι ο όρος «προπαγάνδα». Μαζί με φωτογραφίες που στήθηκαν από τους Ναζί, τόσο της «ανώτερης φυλής», όπως μαγνητοσκοπήθηκε από τη Λένι Ρίφενσταλ για λογαριασμό του Χίτλερ, όσο και των «κατώτερων» Εβραίων όπως απεικονίστηκαν στο περιοδικό Der Stürmer, εμφανίζονται και φωτογραφίες που στήθηκαν από τους Σοβιετικούς μετά την απελευθέρωση των στρατοπέδων.
Αξιοσημείωτες ειδικά είναι οι φωτογραφίες Εβραίων κρατουμένων από το Άουσβιτς που στάλθηκαν πίσω μετά την απελευθέρωση για να κάτσουν πίσω από τις φωτογραφικές μηχανές του Σοβιετικού Στρατού. Σύμφωνα με τον κατάλογο της έκθεσης, εφόσον οι φωτογράφοι δεν ήταν παρόντες στις 27 Ιανουαρίου του 1945 κατά την απελευθέρωση του στρατοπέδου, οι Σοβιετικοί αναπαρέστησαν το γεγονός μια εβδομάδα αργότερα.
Και πράγματι δεν ήταν μόνο οι Ναζί αλλά και οι Αμερικάνοι και οι Ρώσοι που τράβηξαν φωτογραφίες κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος για λόγους προπαγανδιστικούς, καθώς και για δικαστική χρήση εναντίον των Ναζί εγκληματιών πολέμου και για την επαν-εκπαίδευση του πληθυσμού της κατεχόμενης Γερμανίας. Κάποιες φωτογραφίες στην έκθεση δεν μπορούν να κατηγοριοποιηθούν στην πραγματικότητα εύκολα. Για παράδειγμα, οι φωτογραφίες των Γερμανών στρατιωτών, αστυνομικών ή συνηθισμένων πολιτών που δεν έπαιρναν φωτογραφίες για λογαριασμό κανενός. Κάποιοι έφτασαν στα γκέτο λόγω της δουλειάς τους. Άλλοι έτυχε να περνάνε από αυτά. Για πολλούς από αυτούς τα γκέτο αποτελούσαν εντυπωσιακό θέαμα που τους έκανε να πιάσουν τις φωτογραφικές τους μηχανές.
Οι Γερμανοί αναγνώστες καταθέτουν φωτογραφίες. Σε αυτές τις φωτογραφίες, η μηχανή απαθανατίζει τη ναζιστική βαναυσότητα στην οποία υπόκειντο οι Εβραίοι κρατούμενοι, όχι μόνο «οι μη-παραγωγικοί Εβραίοι» των οποίων την απεικόνιση αποζητούσαν οι Ναζί στην προπαγάνδα τους. Μια φωτογραφία δείχνει μια γυναίκα και τρία παιδιά στο Γκέτο της Βαρσοβίας. Η λεζάντα της φωτογραφίας λέει «Μια προσωπική φωτογραφία που τραβήχτηκε από έναν άγνωστο Γερμανό».
Ο Γερμανός άνδρας των SS Heinz Jost ήταν ένας από αυτούς που τράβηξαν φωτογραφίες που δυσκολεύεσαι να τις κοιτάξεις, συμπεριλαμβανόμενης αυτής με ένα Εβραιόπουλο να κείτεται στο έδαφος του Γκέτο της Βαρσοβίας. Σε μια άλλη, είναι δύο παιδιά στο γκέτο – ένα αγόρι που κείτεται νεκρό ή λίγο πριν πεθάνει και ένα κορίτσι που το κρατάει. Μια άλλη ομάδα προσωπικών φωτογραφιών δημοσιεύτηκε αρχικά στο ναζιστικό έντυπο Der Stürmer, το οποίο ενθάρρυνε τους αναγνώστες να στείλουν αντισημιτικό υλικό που θα δημοσιευόταν στη στήλη των γραμμάτων των αναγνωστών. Οι αναγνώστες ανταποκρίθηκαν στην πρόκληση και έστειλαν φωτογραφίες με συνοδευτικό κείμενο.
«Τόσο τεμπέλικα περιφέρονται στους δρόμους του Λούμπλιν», έγραψε ο Ernst Müller από τη Βιέννη. «Ο αιώνιος Εβραίος! Δείτε πως τριγυρνάει στον κόσμο διακινδυνεύοντας την ανθρωπότητα», έγραφε η λεζάντα στο πίσω μέρος μιας φωτογραφίας που στάλθηκε από τον εμπορικό αντιπρόσωπο Albert Glass. «Έτσι ξεψειριάσαμε τους Εβραίους στην Πολωνία», έγραφε ένας ανώνυμος επιστολογράφος στο πίσω μέρος μιας φωτογραφίας.
Πέρα από τους Γερμανούς και κάποιοι Εβραίοι, όχι πολλοί σίγουρα, είχαν άδεια να παίρνουν φωτογραφίες. Τέτοια ήταν η περίπτωση των φωτογράφων των εβραϊκών συμβουλίων (Judenrat) στο Γκέτο του Λοτζ, το δεύτερο μεγαλύτερο γκέτο μετά από αυτό της Βαρσοβίας. Ο Chaim Rumkowski, επικεφαλής του Judenrat στο Λοτζ, ήθελε να δείξει στους Γερμανούς το οικονομικό δυναμικό του γκέτο για να μην εξοντώσουν τον πληθυσμό του. Για αυτό το σκοπό προσέλαβε δύο επαγγελματίες Εβραίους φωτογράφους, τον Mendel Grossman και τον Henryk Ross. Οι δυο τους δουλέψανε στο τμήμα στατιστικής του γκέτο και η δουλειά τους ήταν να παίρνουν φωτογραφίες για τις αναφορές που γράφονταν από το τμήμα τους. Αλλά αυτοί –όπως και ο Aryeh Ben-Menachem, ο βοηθός του Grossman – τράβηξαν επίσης πολλές φωτογραφίες εκτός των εργασιακών τους καθηκόντων, παραβιάζοντας πλήρως τις εντολές του Rumkowski.
«Επειδή είχα μια φωτογραφική κάμερα μαζί μου για επαγγελματικούς λόγους, θα απαθανάτιζα την όλη τραγική εποχή του Γκέτο του Λοτζ. Το γνώριζα πως αν με πιάνανε, θα βασάνιζαν και θα σκοτώνανε την οικογένειά μου και εμένα», είπε αργότερα ο Ross. Στο Γιαντ Βασέμ εκτίθεται επίσης μια σελίδα από ένα παράνομο άλμπουμ φωτογραφιών που έφτιαξε ο Ben-Menachem το 1943. Δείχνει τα μαρτύρια της ζωής του γκέτο, το είδος των πραγμάτων που δεν θα εμφανίζονταν στις επίσημες αναφορές και τα άλμπουμ του Judenrat. Μια σελίδα περιέχει μια φωτογραφία του Rumkowski και σκληρές φωτογραφίες εκτοπισμών και πτωμάτων. Το άλμπουμ δεν σώθηκε ολόκληρο. Ό,τι σώθηκε από αυτό, προέκυψε από αναπαραγωγή του από την Πολωνική Αντίσταση.
Τα μάτια των θυμάτων.
Εκτίθεται επίσης ένα γράμμα με ημερομηνία 8 Δεκεμβρίου 1941 το οποίο ο Rumkowswki έστειλε στον Grossman. Του έγραψε: «Σε πληροφορώ λοιπόν ότι απαγορεύεται να επιδιώξεις προσωπικούς σκοπούς κατά τις επαγγελματικές σου δραστηριότητες… Εφεξής, η φωτογραφική εργασία θα περιοριστεί στο τμήμα στο οποίο δουλεύεις. Κάθε άλλη φωτογραφική δραστηριότητα απαγορεύεται αυστηρά». Ο Grossman δεν επέζησε του Ολοκαυτώματος. Ο διευθυντής του Γιαντ Βασέμ, Avner Shalev γράφει στον πρόλογο του καταλόγου της έκθεσης ότι ο Grossman υπήρξε τόσο θύμα όσο και τα μάτια των θυμάτων, σημειώνοντας πως ο Grossman διατήρησε την ανθρώπινη αξιοπρέπειά στις εικόνες του από το Γκέτο του Λοτζ. Αυτές συμπεριλάμβαναν τις τελευταίες μέρες των συγγενών του –του γαμπρού του να τρώει ένα μπολ σούπας στο τέλος της μέρας μετά τη δουλειά, τον πατέρα του τυλιγμένο με ένα σάλι προσευχής να προσεύχεται για τελευταία φορά και τον νεαρό του ανιψιό να τρώει ένα καρότο.
Η επιμελήτρια της έκθεσης Uria λέει ότι ενώ κάποιοι μπορεί να πουν πως η φωτογραφία ως μέσο παρέχει μια στενή «επιλεκτική ανακατασκευή» της πραγματικότητας, «έχετε υπόψη ότι οι φωτογραφίες παρέχουν αδιάσειστες μαρτυρίες ότι ένα συγκεκριμένο γεγονός πράγματι συνέβη». Όπως το θέτει, «η Φωτογραφία δεν επινοεί ένα γεγονός, εξυπηρετεί ως απόδειξη της ύπαρξής του. Ο τρόπος της φωτογραφίας μπορεί να αλλοιώσει την εικόνα που παρουσιάζεται, αλλά δεν χωρεί αμφισβήτηση ότι αυτό που βλέπει κανείς στη φωτογραφία έχει υπάρξει κατά την εποχή που τραβήχτηκε».
Τα λόγια της ηχούν μια φράση από το ημερολόγιο του 1942 της Rokhl Auerbakh, μιας επιζήσασας του Ολοκαυτώματος και Πολωνο-Εβραίας συγγραφέα που διηύθυνε το Τμήμα Συλλογής Καταθέσεων Μαρτύρων του Γιαντ Βασέμ στις δεκαετίες 1950 και 1960. «Αφήστε τους να τραβάνε, αφήστε τους να τραβάνε όσο το δυνατόν περισσότερο ώστε να μείνει ένα κινηματογραφημένο αρχείο της κατάστασης στην οποία έφεραν μια κοινότητα 400.000 Εβραίων», έγραψε, αναφερόμενη στους Γερμανούς φωτογράφους. «Έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν ένα τέτοιο αρχείο. Το μοντάζ, η ερμηνεία –αυτά δεν είναι σημαντικά», πρόσθεσε. «Αλλά αφήστε να μείνει ένα φιλμ, ακόμα και σύντομες σκηνές, με τα πρόσωπα των Εβραίων περαστικών από τους θολούς δρόμους. Τα πρόσωπα, τα μάτια που στα χρόνια που έρχονται θα κραυγάσουν σιωπηλά την αλήθεια. Να θυμούνται τις μάζες των ζητιάνων, τους ανθρώπους του χτες που πέθαιναν έναν αργό θάνατο από τη φτώχεια και την πείνα στο κλειστό γκέτο».
Σχεδόν 1.500 φωτογραφίες παρουσιάζονται στην έκθεση και αυτές που τραβήχτηκαν από Εβραίους μπορούν να ιδωθούν σαν απάντηση στη ναζιστική νίκη στον πόλεμο – το τεράστιο φωτογραφικό και κινηματογραφικό αρχείο που άφησαν πίσω τους.
«Το γερμανικό οπτικό υλικό, μεγάλο μέρος του οποίου δημιουργήθηκε για προπαγανδιστικούς σκοπούς έπαιξε ένα μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της οπτικής απεικόνισης των γεγονότων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, συμπεριλαμβανόμενου και του Ολοκαυτώματος», λέει ο Daniel Uziel, επικεφαλής του τομέα της φωτογραφικής συλλογής του Γιαντ Βασέμ και ιστορικός σύμβουλος της έκθεσης. «Ακόμα και τώρα, για τους σκοπούς της ιστορικής οπτικής αναπαράστασης του Ολοκαυτώματος, δεν μπορούμε να αποφύγουμε το να βασιστούμε σε ένα μεγάλο βαθμό στο υλικό των Γερμανών, συμπεριλαμβανόμενου του υλικού που δημιουργήθηκε για αντισημιτικούς προπαγανδιστικούς σκοπούς».
Ofer Aderet, Ανταποκριτής της Haaretz.