Ο ρατσισμός και τα στερεότυπα κράτησαν κρυφή την ιστορία του εβραϊσμού της Βόρειας Αφρικής κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Μια ισραηλινή ακαδημαϊκός εξετάζει το θέμα της απουσίας τους από την τοπική κουλτούρα. Της Eness Elias, 24 Δεκεμβρίου 2017.
Ο παππούς μου ήταν ένας πολύ περήφανος άνθρωπος. Δεν έβγαλε ποτέ του ούτε μία κουβέντα για το Ολοκαύτωμα που πέρασε στη Λιβύη. Μόνο μια φορά τον άκουσα να μιλάει για τις renta, τις γερμανικές αποζημιώσεις που, κατά τραγική ειρωνεία, άρχισαν να φθάνουν έναν μήνα μόλις αφού είχε πεθάνει η μητέρα του. Άκουσα ότι η μητέρα του είχε σπάσει τη μέση της όταν ήταν στο στρατόπεδο και ότι έκτοτε ήταν μονίμως καμπουριασμένη. Έτσι κατάλαβα επίσης ότι υπήρχαν Ναζί εκεί. Αρχικά, η εμπλοκή της οικογένειάς μου σε αυτό το αδιανόητο γεγονός μου έμοιαζε αδύνατη και έπειτα ανάξια λόγου. Σε κάποια φάση όμως άρχισα να εξερευνώ το ζήτημα βαθύτερα και άκουσα για το στρατόπεδο Giado, που ήταν περίκλειστο από φράχτη συρματοπλέγματος και περιείχε ξύλινες καλύβες με περισσότερους από 300 ανθρώπους η καθεμιά. Περίπου 2.600 Λίβυοι Εβραίοι μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο, όπου τους επιβλήθηκε καταναγκαστική εργασία. Υπέφεραν από την πείνα και τις αρρώστιες και έγιναν θύματα καθημερινής κακοποίησης. Πολλοί δολοφονήθηκαν –562 Εβραίοι πέθαναν εκεί– και δεκάδες ακόμη στάλθηκαν στα στρατόπεδα θανάτου, κυρίως στο Μπέργκεν Μπέλσεν. Μέχρι και σήμερα παραμένει ασαφές αν το Giado αποτελούσε γκέτο, στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας ή στρατόπεδο συγκέντρωσης. Αυτό που μπορεί να ειπωθεί με σιγουριά ήταν ότι υπήρχαν πολλά στρατόπεδα σαν το Giado κατά μήκος της Βορείου Αφρικής. Οι ιαχές του πολέμου αντηχούσαν και σε άλλες αραβικές χώρες, όπως το Ιράκ, όπου πογκρόμ και άλλα βίαια περιστατικά έλαβαν χώρα. Όλα αυτά είναι κομμάτια της άγνωστης ιστορίας των Εβραίων της Μέσης Ανατολής κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου –μια ιστορία που δεν αποτελεί μέρος του οικοδομήματος της εμπειρίας του Ολοκαυτώματος στο Ισραήλ. Σε ένα καινούργιο της βιβλίο, η Yvonne Kozlovsky Golan, η οποία εξειδικεύεται στην ιστορία του κινηματογράφου και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Χάϊφα, προσπαθεί να κατανοήσει γιατί η εμπειρία του Ολοκαυτώματος αυτών των Εβραίων είναι απούσα από τα ισραηλινά ΜΜΕ και την τέχνη, και τι σηματοδοτεί αυτή η λήθη. Η Δόκτωρ Κοζλόφσκι-Γκόλαν μας λέει στη συνέντευξή της στη Haaretz ότι η ιδέα του βιβλίου «Ξεχασμένοι από τον Φακό: η Απουσία της Εμπειρίας του Ολοκαυτώματος των Μιζραχί από τις Οπτικές Τέχνες και Μέσα στο Ισραήλ» (από τις εκδόσεις Resling, στα εβραϊκά) ανέκυψε όταν συνειδητοποίησε ότι οι φοιτητές Μιζραχί (ονομασία που αναφέρεται στους Εβραίους της Βόρειας Αφρικής ή της Μέσης Ανατολής) στους οποίους δίδασκε κάποια χρόνια πριν στο Κολέγιο του Sapir στην πόλη Sderot δεν είχαν καμία απολύτως γνώση της ιστορίας των κοινοτήτων τους, ή ακόμη και των οικογενειών τους από την περίοδο του Ολοκαυτώματος. «Τους έστειλα στις οικογένειές τους να ρωτήσουν», μας είπε. «Πολλοί από αυτούς ανακάλυψαν τότε ότι οι οικογένειές τους ήταν παρούσες στο Ολοκαύτωμα. Έπειτα, αρχίσαμε να ψάχνουμε μαρτυρίες, ταινίες, θεατρικά, τηλεοπτικά προγράμματα. Δυστυχώς δεν βρήκαμε και πολλά.» Υπάρχει μια «ελλειπτική κατανόηση», μας διαβεβαιώνει, σχετικά με τον εβραϊσμό της Βορείου Αφρικής συνολικά και, συγκεκριμένα, σχετικά με την ιστορία του στο Ολοκαύτωμα. Αυτή η συνθήκη ανέδειξε πολλαπλές δυσκολίες στην καταγραφή, τη μνήμη και την αναπαράσταση της εμπειρίας των μελών της κοινότητας κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πράγματι, μέχρι και πρόσφατα το θέμα αυτό δεν ήταν αντικείμενο διδασκαλίας στο εκπαιδευτικό σύστημα του Ισραήλ και είχε εξαφανιστεί δραστικά από κάθε δημόσιο λόγο. Μια κάποια αλλαγή συνέβη λίγα χρόνια πριν, όταν στην έκδοση του 2013 με τίτλο “Benghazi-Bergen-Belsen”, του Yossi Sucary, που κέρδισε το Βραβείο Brenner της Ένωσης Εβραίων Συγγραφέων και μάλιστα προσαρμόστηκε και σε μορφή θεατρικού. Ήταν η πρώτη ισραηλινή νουβέλα που έλεγε την ιστορία του λιβυκού εβραϊσμού στο Ολοκαύτωμα (το βιβλίο είναι διαθέσιμο και σε αγγλική μετάφραση). Η Κοζλόφσκι-Γκόλαν, από πλευράς της, περιγράφει τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος από σύστασεως του Ισραήλ σα να οδηγείται από ένα στερεότυπο γύρω από το θέμα ως αποκλειστικά ευρωπαϊκό «προϊόν» δυστυχίας. Οι κοινότητες που περιλαμβάνουν και τον αφρικανικό εβραϊσμό αποκλείστηκαν από αυτό λόγω της «υποχρέωσης» τους να απουσιάζουν «από ένα μέρος το οποίο δεν είναι με κανέναν τρόπο δικό τους», όπως το θέτει. Σε αντίθεση με τον τρόπο που έχει καταγραφεί στην Ευρώπη, τα στρατόπεδα στα οποία έκλεισαν τους Εβραίους της Βόρειας Αφρικής δεν κινηματογραφήθηκαν και οποιοδήποτε φωτογραφικό αρχείο τους υπήρχε, χάθηκε ή καταστράφηκε. Αυτό βοηθάει να καταλάβουμε ότι η εικόνα του Ολοκαυτώματος στο Ισραήλ και παγκοσμίως είναι μια πολύ συγκεκριμένη εικόνα ενός Ευρωπαίου κρατούμενου με ριγέ στολή πίσω από συρματόπλεγμα. «Στα στρατόπεδα της Βόρειας Αφρικής δεν υπήρχαν συνήθως φράχτες», εξηγεί η Κοζλόφσκι-Γκόλαν. «Οι Εβραίοι δεν μεταφέρονταν με τρένα. Τους έβαζαν μέσα σε στάβλους αλόγων και μιλούσαν αραβικά. Οι Εβραίοι της Ανατολής δεν είχαν μια εικόνα που θα μπορούσε κανείς να φανταστεί. Αυτό που δεν φωτογραφήθηκε, καταγράφηκε ή παρατηρήθηκε, άρα, δεν έχει εγγραφεί στη συλλογική συνείδηση.» Το Yad Vashem, το Μουσείο του Ολοκαυτώματος στην Ιερουσαλήμ, έλαβε μαρτυρίες από τους Εβραίους επιζώντες της Βόρειας Αφρικής, από την εποχή που άνοιξε το 1953, αλλά δεν απέδωσε κατάλληλη φροντίδα ούτε στους επιζώντες αυτούς ούτε στις πληροφορίες τους. «Η μη εξοικείωση με την κουλτούρα, τη γλώσσα και τα έθιμα του βορειοαφρικάνικου εβραϊσμού οδήγησε σε μια κατάσταση όπου αυτοί που έπαιρναν τις μαρτυρίες –οι περισσότεροι με καταγωγή ανατολικοευρωπαϊκή και κάποιοι γεννημένοι στο Ισραήλ– δεν καταλάβαιναν σε βάθος τον τρόπο με τον οποίο οι επιζώντες εκφράζονταν, εξέφραζαν τις αντιλήψεις τους ή προσλάμβαναν την ταυτότητά τους», σημειώνει η Κοζλόφσκι-Γκόλαν. «Δεν τους ρωτούσαν τις σωστές ερωτήσεις και εκείνοι αισθάνονταν ότι οι ερωτήσεις τους γίνονται με υποτιμητικό τρόπο. Το αποτέλεσμα ήταν να υπάρχει λάθος συνεννόηση και από τις δύο πλευρές και, τελικά, μια αγεφύρωτη αποσύνδεση.» Οι προκαταλήψεις, ο ρατσισμός και η στερεοτυπική σκέψη με την οποία παίρνονταν αυτές οι μαρτυρίες καλλιεργούσαν ένταση, εκνευρισμό και θυμό μεταξύ των επιζώντων και, πάνω από όλα, τους οδηγούσαν ξανά στη σιωπή γύρω από οποιαδήποτε αναφορά στο βορειοαφρικάνικο Ολοκαύτωμα.
Ένα τρομακτικό παράδειγμα του κενού της κατανόησης που υπήρχε μεταξύ συνεντευξιαστών και επιζώντων έχει να κάνει με τον βιασμό των βορειοαφρικανών γυναικών στο Ολοκαύτωμα.
Κοζλόφσκι-Γκόλαν: «Στις κοινότητες της Ανατολής ο βιασμός των γυναικών θεωρείται χειρότερος από τη δολοφονία. Επιπρόσθετα, μια συζήτηση για αυτό το θέμα με έναν άγνωστο άνθρωπο δεν είναι αυτονόητη. Έτσι, οι ιστορίες βιασμού εμφανίζονται στις μαρτυρίες μέσω υπονοούμενων, π.χ. ‘Πήρανε όλα τα κορίτσια’ ή ‘όλα τα κορίτσια τα βάλανε στο πηγάδι’... Στην ουσία, οι επιζώντες της Βόρειας Αφρικής περιέγραφαν τη σεξουαλική εκμετάλλευση των Εβραίων γυναικών, ακόμη και την ίδρυση ενός μπουρδέλου στην Mahdia, στην Τυνησία, υπό τη διοίκηση μιας Εβραίας από την Ανατολική Ευρώπη.»
Αποκλεισμός από τη μνήμη
Η αποστολή του Γιαντ Βασέμ, που έχει ιδρυθεί με δημόσια κονδύλια, ήταν να αναπτύξει τη μνήμη όλων των εβραϊκών κοινοτήτων και των Εβραίων που δολοφονήθηκαν στο Ολοκαύτωμα. Αλλά μέχρι το 2005, όταν φτιάχτηκε μια μικρή αναμνηστική γωνιά στο μουσείο, για την καταστροφή των κοινοτήτων της Βόρειας Αφρικής δεν προβλεπόταν καμία απολύτως αναπαράσταση.
«Παρόμοια, η μελέτη του Ολοκαυτώματος του εβραϊσμού της Βόρειας Αφρικής αρχικά δεν ανήκε ανάμεσα στις μελέτες του Γιαντ Βασέμ αλλά του Ινστιτούτου Μπεν-Τσβι [το οποίο μελετά τις εβραϊκές κοινότητες της Ανατολής], παρατηρεί η Κοζλόφσκι-Γκόλαν. «Αυτό ήταν σα να συμβολίζεις πως το Ολοκαύτωμα που υπέστησαν αυτές οι κοινότητες αποτελεί μέρος της συνεχούς ιστορίας των Εβραίων της Ανατολής, και όχι φαινόμενο σχετικό με την ιστορία της ανθρωπότητας, όπως θεωρείται το Ολοκαύτωμα του ευρωπαϊκού εβραϊσμού.»
Αλλά ο αποκλεισμός από τη συλλογική μνήμη δεν περιοριζόταν στους επίσημους θεσμούς του κράτους ή την ακαδημία. Υπάρχει ακόμα μέσα στις ίδιες τις κοινότητες και μεταξύ των αντιπροσώπων τους στην πολιτική, την κουλτούρα, την έρευνα και την τέχνη, είτε λόγω της γλωσσικής τους διαφοράς ή λόγω των δυσκολιών των επιζώντων –από τους οποίους έλλειπε η πολιτική, οικονομική και κοινωνική επιρροή– που αντιμετώπιζαν στο Ισραήλ.
Η Κοζλόφσκι-Γκόλαν λέει ότι «στην επίσημη ιστοσελίδα των Τυνήσιων Εβραίων υπάρχουν επιχειρήματα σχετικά με το αν αυτό που συνέβη στους Εβραίους της Τυνησίας θα έπρεπε να θεωρείται μέρος του Ολοκαυτώματος ή πογκρόμ. Είναι ‘επιζώντες’ ή ‘θύματα διώξεων’; Άλλοι αμφισβητούν ότι το Ολοκαύτωμα επεκτάθηκε στην Τυνησία και επιχειρούν να διαμορφώσουν μια άδικη σύγκριση μεταξύ του Ολοκαυτώματος της Βόρειας Αφρικής και του Ολοκαυτώματος των Εβραίων της Ευρώπης.» Η συντριπτική απόκριση των Εβραίων της Βόρειας Αφρικής σχετικά με τη δική τους εμπειρία του Ολοκαυτώματος ήταν η σιωπή ή, για να το πούμε ακριβέστερα, οι σιωπές. Σύμφωνα με την Κοζλόφσκι-Γκόλαν, «Κάποιοι από αυτούς τους Εβραίους ήταν σιωπηλοί στις αντιδράσεις τους στις προσωπικές και δημόσιες απώλειές τους και πένθη. Άλλοι έμειναν σιωπηλοί για να διαμαρτυρηθούν ή λόγω μιας ανικανότητάς τους να αντιμετωπίσουν τις βίαιες εμπειρίες που βίωσαν. Ακόμη άλλοι ήταν σιωπηλοί χάρη σε μια στρατηγική συνθηκολόγησης που ανέπτυξαν και η οποία αναδύθηκε από την ελπίδα ότι όλα με τον καιρό θα περνούσαν.» Η Κοζλόφσκι-Γκόλαν επιπλέον αποδίδει τη σιωπή στον χαρακτήρα των Μιζραχί: «Μεταξύ των Μιζραχί Εβραίων, δεν είναι εθιμικό να μιλάς για τους νεκρούς. Αντιλήψεις όπως το “Ili fath math” [αυτό που είναι παρελθόν, είναι νεκρό] είναι θέσφατα, αν και οι νεκροί πάντοτε αναφέρονταν μέσα στη συναγωγή,» μας λέει. «Επιπλέον μια ψυχολογική στάση συμπόνιας και μετριοπάθειας κυριάρχησε μέσα σε πολλούς επιζώντες ώστε να κρατήσουν τις ιστορίες για τους εαυτούς τους με σκοπό να παραχωρήσουν το βήμα στον ευρωπαϊκό εβραϊσμό.» Η Κοζλόφσκι-Γκόλαν επίσης αποδίδει κάποια από την ευθύνη για αυτό το ζήτημα και στους Μιζραχί πολιτικούς που ανήλθαν στην εξουσία στο Ισραήλ το 1977 και οι οποίοι, μας λέει «δεν έκαναν τίποτα για χάρη της μνήμης των κοινοτήτων τους.» Κι αυτό συμπεριλαμβάνει και φιγούρες από το υπερ-ορθόδοξο κόμμα Shas οι οποίοι κατείχαν για αρκετό καιρό θέσεις-κλειδιά στην τοπική πολιτική, αλλά «έχουν δραστικά εξαλείψει κάθε μνήμη του πολέμου.» Επιπρόσθετη ευθύνη βαρύνει και στους Μιζραχί διανοούμενους (όπως τους ηγέτες του Σεφαρδίτικου Δημοκρατικού Τόξου, στο παρελθόν και το παρόν), οι οποίοι, μας λέει, «επικάλυψαν την ιστορία του Άραβα Εβραίου πάνω στους Μιζραχί Εβραίους αλλά δεν έθεσαν το ζήτημα του Ολοκαυτώματος σε αυτούς τους Εβραίους ή τη σιωνιστική τους δραστηριότητα.» Στο βιβλίο της, ωστόσο, η Κοζλόφσκι-Γκόλαν αναφέρει τους Ισραηλινούς καλλιτέχνες που έχουν ασχοληθεί με το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Βόρειας Αφρικής. «Κατόπιν όλης μου της έρευνας, βρήκα μονάχα τρεις Μιζραχί καλλιτέχνες που έθεσαν το ζήτημα: τους Joseph Dadon, Itzik Badash και Nava Barazani. Ο Dadon, για παράδειγμα, απεικονίζει σε ένα από τα έργα του τις ζωές των Εβραίων με βαλίτσες. Στην ταινία του ‘Zion’ απεικονίζει μέσα από την ιστορία της Σιών, την οποία υποδύεται η εκλιπούσα ηθοποιός Ronit Elkabertz, το Ολοκαύτωμα ως ένα πλήγμα που σε μια κολοσσιαία περιοδικότητα πέφτει στον εβραϊκό λαό της Ανατολής και της Δύσης.» Το έργο του Badash είναι σχετικό με τους πενθούντες της Λιβύης, πιο συγκεκριμένα με τη γιαγιά του που έχασε επτά μέλη της οικογένειάς της. Η Nava Barazani που το 2016 έγινε η πρώτη γυναίκα Μιζραχί καλλιτέχνις που εξέθεσε το έργο της στο Γιαντ Βασέμ, μεταμόρφωσε τη μαρτυρία της μητέρας της, που κλείστηκε στο στρατόπεδο Giado σαν κορίτσι, σε σχέδια που συνοδεύονται από κείμενο. «Το έργο της Barazani ήταν το πρώτο που αντιμετώπιζε το Ολοκαύτωμα του βορειοαφρικάνικου εβραϊσμού και χρησιμοποιούσε ρητά τη λέξη ‘Ολοκαύτωμα’» λέει η Κοζλόφσκι-Γκόλαν. «Περισσότερο απ’ ότι στους Dadon και Badash, το έργο της εστιάζει ευθέως στην εμπειρία της μητέρας της στη Λιβύη, λαμβάνοντας υπόψη και την καταναγκαστική εργασία του πατέρα της και το θάνατο της γιαγιάς της και των τριών της αδερφών. Μια άλλη περίπτωση που ανασύρθηκε μέσα από τη μνήμη της μητέρας της ως νέου κοριτσιού, ένας στρατιώτης έκοψε το στήθος μιας γυναίκας που θήλαζε το μωρό της και την εκτέλεσε. Τα χαρακτηριστικά του έργου της Barazani είναι τα εξέχοντα χαρακτηριστικά του Ολοκαυτώματος και οι πρωταγωνιστές του έργου της είναι ο Γερμανός στρατιώτης, ο Κάπο, η πείνα και το μαρτύριο.» Η Κοζλόφσκι-Γκόλαν δεν έχει τελειώσει την έρευνά της και σχεδιάζει να εκδώσει έναν ακόμη τόμο, στον οποίο θα ασχολείται με τα έργα τέχνης που έχουν γίνει στην Ευρώπη σχετικά με το θέμα του Ολοκαυτώματος των Μιζραχί Εβραίων. «Η μεγαλύτερη εγρήγορση γύρω από το ζήτημα αναπτύσσεται μεταξύ των νέων γενεών των πολιτικών ακτιβιστών και μεταξύ των μελών της βουλής», μας λέει. Η ελπίδα της είναι ότι το θέμα αυτό θα λάβει περισσότερη αναγνώριση και ορατότητα μέσα στο ισραηλινό κοινό, όσο ακόμα υπάρχουν ακόμα επιζώντες. Eness Elias, Αρθρογράφος της Haaretz Πηγή: https://www.haaretz.com/israel-news/.premium-why-north-african-jews-are-missing-from-the-holocaust-narrative-1.5629410?fbclid=IwAR1STn2X8kWnxBtlMzDSf38s_Nm0M2lPGAF4z_Xy5K7skAiqJTIVrytK-_w
Comments