Στο Χανουκά ή Γιορτή της Αφοσίωσης γιορτάζεται η ανάκτηση του Ναού της Ιερουσαλήμ μετά τη βεβήλωσή του από τους Σύριους Έλληνες το 164 προ της Κοινής Περιόδου. Αν και πρόκειται για μια ύστερη προσθήκη στο εβραϊκό ημερολόγιο, η οκταήμερη γιορτή της Χανουκά είναι μια γιορτή γεμάτη χαρά και αγάπη για όλους. Είναι επίσης γνωστή ως η Γιορτή των Φώτων και συνήθως λαμβάνει χώρα το Δεκέμβρη, τις πιο μικρές μέρες του χρόνου στο βόρειο ημισφαίριο.
Ιστορική Καταγωγή του Χανουκά. Από το 167 προ της Κοινής Περιόδου οι Εβραίου της Ιουδαίας εξεγέρθηκαν ενάντια στην καταπίεση του Βασιλιά Αντίοχου του 4ου του Επιφανή της Αυτοκρατορίας των Σελευκίδων. Ο στρατιωτικός ηγέτης της πρώτης φάσης της εξέγερσης ήταν ο Ιούδας ο Μακκαβαίος, ο μεγαλύτερος γιος του ιερέα Ματταθία (Mattityahu). Το φθινόπωρο του 164 ο Ιούδας και οι οπαδοί του κατέλαβαν το Ναό της Ιερουσαλήμ ο οποίος είχε μετατραπεί σε παγανιστική εκκλησία. Τον εξάγνισαν και τον αφιέρωσαν και πάλι στο Θεό του Ισραήλ. Αυτό το γεγονός τιμάται έκτοτε στα πλαίσια ενός οκταήμερου εορτασμού που καθιερώθηκε στα πρότυπα της γιορτής του Sukkot, της φθινοπωρινής γιορτής των καλυβιών. Πολύ αργότερα το μήκος της γιορτής καταλογίζεται από τη ραβινική παράδοση σε μια θαυματουργή μικρή ποσότητα λαδιού που έκαιγε στο Ναό για οκτώ μέρες.
Πώς να γιορτάσετε το Χανουκά στο σπίτι. Μεγάλο μέρος της δραστηριότητας του Χανουκά συμβαίνει στο σπίτι. Κεντρικό στη γιορτή είναι το άναμμα της χανουκιά (hanukkiah) ή μενορά (menorah), μιας εννιάφωτης λυχνίας στην οποία προστίθεται κάθε μέρα της γιορτής ένα κερί και όλα μαζί ανάβουν την όγδοη νύχτα. Σε ανάμνηση προς αυτό το θρυλικό λαγήνι λαδιού, κατά την παράδοση αυτή τρώμε φαγητά τηγανισμένα στο λάδι. Τα πιο γνωστά φαγητά του Χανουκά είναι οι Ευρωπαϊκές (Ασκεναζί) τηγανίτες πατάτας, ή λάτκε, και τα αγαπημένα στο Ισραήλ ντόνατ με μαρμελάδα, ή σουφγκανιγιότ (sufganiyot). Η παράδοση στην Ευρώπη αυτή την εποχή είναι να δίνονται μικρές ποσότητες χρημάτων, ξηρών καρπών και σταφίδας στα παιδιά. Υπό την επίδραση των Χριστουγέννων που λαμβάνουν χώρα περίπου την ίδια εποχή του χρόνου, το Χανουκά εξελίχθηκε στην κεντρική γιορτή ανταλλαγής δώρων στο εβραϊκό ημερολόγιο του δυτικού κόσμου.
Γιορτάζοντας το Χανουκά στην κοινότητα. Εφόσον η γιορτή του Χανουκά δεν έχει ξεκινήσει από τη Βίβλο, η λειτουργία της εορτής δεν έχει αναπτυχθεί πλήρως. Για την ακρίβεια είναι μια σχετικά μικρής σημασίας γιορτή. Ωστόσο, έχει εξελιχθεί σε μια από τις πιο αγαπημένες γιορτές των Εβραίων. Στο πλαίσιο μιας πράξης ανυπακοής εναντίον όσων στο παρελθόν και το παρόν θα επιχειρούσαν να εξαφανίσουν την εβραϊκή θρησκεία, ο εορτασμός του Χανουκά απέκτησε νόημα για όλη την κοινότητά τους. Οι Εβραίοι συγκεντρώνονται στη γιορτή για κοινοτικούς εορτασμούς και το δημόσιο άναμμα των κεριών. Σε τέτοιους εορτασμούς τραγουδιούνται τα τραγούδια του Χανουκά και παίζονται παραδοσιακά παιχνίδια σαν το dreidel.
Πηγή: Χανουκά 101: από το άναμμα κεριών μέχρι τους Μακκαβαίους και από τα λάτκε μέχρι τα ντρέϊντελ https://www.myjewishlearning.com/article/hanukkah-101/
Το δημόσιο άναμμα των κεριών
Ένα σύγχρονο φαινόμενο που αντλεί από τις βασικές παραδόσεις του Χανουκά.
Του Ραβίνου Iscah Waldman
Δεν έχουν όλες οι θείες εντολές μια ραβινική αιτιολόγηση τόσο ξεκάθαρη όσο αυτή του mitzvah (μιτσβά) του ανάμματος των κεριών (είτε αυτά είναι κεριά είτε λάδι, είναι εξίσου αποδεκτό). Οι ραβίνοι εξηγούν ότι τα ανάβουμε ώστε να κάνουμε δημόσιο σε όλους το θαύμα της γιορτής (pirsumei nisa στα Αραμαϊκά, τη γλώσσα του Ταλμούδ). Η συμβολική αυτή πράξη μετατράπηκε κατά την εποχή των ραβίνων από το άναμμα ενός και μόνο κεριού κάθε νύχτα της γιορτής στο άναμμα ενός αυξανόμενου αριθμού κεριών μέσα στις οκτώ νύχτες της γιορτής του Χανουκά, σύμφωνα με το έθιμο του Οίκου των Χιλέλ. Αυτά τα κεριά έπρεπε να τοποθετούνται έξω, σε δημόσιους χώρους, κατά τη διάρκεια της απογευματινής ώρας με τη μεγαλύτερη κίνηση στους δρόμους. Σήμερα, η ποικιλία των πρακτικών του ανάμματος των κεριών εκτείνεται από τις προσεκτικά τοποθετημένες λάμπες λαδιού ή φωτισμού στα καταστήματα μέχρι το άναμμα λυχνιών της Χανουκά σε ύψος δέκα μέτρων σε μεγάλες πλατείες όλου του κόσμου.
Η απαίτηση του ανάμματος των φώτων της Χανουκά θα μπορούσε εύκολα να πραγματοποιηθεί με το άναμμα ενός και μόνο φωτός. Αυτό και μόνο το φως ήταν ό,τι χρειαζόταν για να συμβολίσει το θαύμα της γιορτής αυτής είτε πρόκειται για τη θεία παρέμβαση στην ιστορία με το λάδι ή και τη νίκη των Μακκαβαίων. Παλιότερα οι ραβίνοι είχαν ορίσει έναν πιο σχολαστικό (mehadrin) τρόπο να επιτελέσει κανείς αυτό το μιτσβά, έχοντας ένα μέλος κάθε οικογένειας να ανάβει ένα κερί κάθε μέρα.
Αλλά η πιο σχολαστική μέθοδος όλων (mehadrin min hamehadrin) ήταν αυτή που έκτοτε καθιερώθηκε –να ξεκινάμε με ένα κερί και να προσθέτουμε ένα κερί για κάθε μία από τις νύχτες της γιορτής. Μαζί με το ζήτημα του πόσα κεριά πρέπει να χρησιμοποιούνται για να δημοσιοποιούν το θαύμα και άλλα ζητήματα ανέκυψαν σχετικά με το πώς τοποθετούνται τα φώτα της Χανουκά: πώς μπορούν τα φωτά να τοποθετηθούν με έναν τρόπο που μεγιστοποιεί την έκθεση τους δημόσια;
Μέγιστη Έκθεση. Οι ραβίνοι καθόρισαν με προσοχή τη σωστή στιγμή ανάμματος της Χανουκιά, γνωστής και ως μενορά, όχι με πολύ διαφορετικό σκεπτικό από ότι τα τηλεοπτικά δίκτυα ορίζουν τις δικές τους ζώνες ψηλής τηλεθέασης, ως την ώρα με τη μεγαλύτερη κίνηση στο δρόμο ώστε όσο το δυνατόν περισσότεροι να μπορούν να δουν το θαύμα να συμβαίνει ξανά μέσα σε κάθε σπίτι. Κατά τη διάρκεια του μισάωρου ή και παραπάνω που ακολουθεί τη δύση του ηλίου κατά το οποίο οι άνθρωποι γυρνάνε στα σπίτια τους από τη δουλειά τους ή την αγορά ήταν ο κατάλληλος χρόνος για να δούνε οι πεζοί περαστικοί τον ατελείωτο αριθμό αναμμένων φώτων. Ο φωτισμός θα έπρεπε να συμβαίνει έξω, στις αυλές, ή αν κάποιος έμενε σε όροφο, δίπλα στο παράθυρο, ώστε να είναι ορατός. Σήμερα είναι σύνηθες οι άνθρωποι να τοποθετούν τα φώτα του Χανουκά στο παράθυρο ώστε να τα βλέπουν οι γείτονες και μπορούν να βρεθούν ακόμα και στο Ισραήλ σπίτια με μια ειδική εσοχή στην πρόσοψη του σπιτιού για να τοποθετούνται οι χανουκιότ (πληθυντικός της χανουκιά), μέσα σε ειδικά διαμορφωμένες γυάλινες βιτρίνες.
Επικίνδυνη Δημοσιότητα.
Σε έναν κόσμο που δεν ήταν πάντοτε ανεκτικός απέναντι στις ποικίλες θρησκευτικές πρακτικές οι ραβίνοι επέτρεπαν το άναμμα των κεριών του Χανουκά μέσα στο σπίτι πάνω σε ένα τραπέζι, αν οι άνθρωποι ένιωθαν βρίσκονταν σε she’at ha-d’khak (επικίνδυνους καιρούς). Αυτό μας διδάσκει ότι, ενώ η κοινοποίηση του θαύματος είναι ο κεντρικός λόγος της ίδιας της γιορτής, η κοινοποίηση του θαύματος στην οικογένεια συνιστά την ουσία της γιορτής και δεν χρειάζεται να συμβεί κάτι πέρα από αυτό αν ακολουθούν βέβαια επικίνδυνες συνέπειες. Είναι ενδιαφέρον ότι ακόμα και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, όπου η θρησκευτική ελευθερία γιορτάζεται με περηφάνια σαν ένα μεγάλο επίτευγμα, η αντίληψη του she’at ha-d’khak έχει παρουσιαστεί, αν και όχι με τον παραδοσιακό τρόπο του ανάματος της χανουκιά μέσα στο σπίτι. Ένα σύγχρονο παράδειγμα: στο Billings της Μοντάνα το 1993 ένα μικρό αγόρι τοποθέτησε στο παράθυρο του δωματίου του διακοσμητικά του Χανουκά τα οποία σύντομα καταστράφηκαν όταν μια πέτρα πετάχθηκε από την πλευρά του δρόμου και κατέστρεψε το παράθυρο.
Σαν αντίδραση σε αυτό τον βανδαλισμό πιθανόν από μέλη κάποιας ακροδεξιάς ομάδας, ξεκίνησε μια εκστρατεία τόσο από Εβραίους όσο και μη Εβραίους (τη μεγάλη πλειοψηφία δηλαδή στο Billings) με στόλισμα των παραθύρων των σπιτιών με μια χανουκιά ή και τη φωτογραφία μιας χανουκιά. Δέκα χιλιάδες άνθρωποι συμμετείχαν στην εκστρατεία αυτή και, παρόλο που κάποια ακόμα παράθυρα σπάσανε, η πόλη αποτέλεσε έμπνευση για πολλούς που εκτίμησαν το κουράγιο της απέναντι στο θρησκευτικό μίσος και τη μη-ανεκτικότητα.
Ο Ιουδαϊσμός διέδωσε το δημόσια άναμμα των χανουκιότ σε πόλεις όλων των Η.Π.Α., του Καναδά και της Ευρώπης – και ακόμα και στη Μόσχα το 1991. Τις μεγάλες αυτές χανουκιότ μπορεί να δει κανείς σε δημόσιους χώρους σε ολόκληρο τον κόσμο. Η δημόσια τοποθέτηση τους προκάλεσε επίσης πρωτοσέλιδα λόγω των αντιπαραθέσεων που εκκίνησαν με βάση το διαχωρισμό εκκλησίας και κράτους.
Δικάζοντας τη δημόσια εμφάνιση της Χανουκιά. Το 1989 το ζήτημα έφτασε μέχρι και το Ανώτατο Δικαστήριο των Η.Π.Α. με την υπόθεση Allegheny County vs. Greater Pittsburgh ACLU. Το δικαστήριο έπρεπε να αποφασίσει αν η επαρχία Allegheny παραβίασε το άρθρο της πρώτης Τροποποίησης του Συντάγματος που ορίζει ότι η κυβέρνηση δεν μπορεί να υιοθετήσει ή να απαγορεύσει την ελεύθερη άσκηση οποιασδήποτε θρησκείας. Το ζήτημα ήταν η τοποθέτηση μιας φάτνης και μιας χανουκιά σε δημόσια θέα. Το δικαστήριο αποφάσισε εις βάρος της φάτνης αλλά υπέρ ενός χριστουγεννιάτικου δέντρου και της χανουκιά, εφόσον τα τελευταία κρίθηκαν ως κοσμικά σύμβολα θρησκευτικών εορτών και, άρα, όχι υιοθέτηση συγκεκριμένων θρησκευτικών πίστεων. Αν και το ζήτημα αυτό συνεχίζει να προκαλεί μια αντιπαράθεση (συμπεριλαμβανομένων των θεμάτων που προκύπτουν συγκεκριμένα σε δημόσια σχολεία), έχει γίνει πλέον σύνηθες στο βλέμμα το θέαμα δεκάμετρων χανουκιότ σε μέρη όπως το Central Park της Νέας Υόρκης. Στην πραγματικότητα, ακόμα και ο πρόεδρος των Η.Π.Α. George W. Bush έκανε την επιλογή να ανάψει μια χανουκιά στο Λευκό Οίκο το 2001 –χρησιμοποιώντας μια μενορά που έφτασε στις Η.Π.Α. μετά το Ολοκαύτωμα από το μακρινό Lvov της Πολωνίας. Σήμερα σπάνια μπορεί να βρει κανείς εβραϊκό σπίτι χωρίς τουλάχιστον μία χανουκιά και κεριά αντίστοιχα μπορούν να βρεθούν παντού, όπως στο τοπικό φαρμακείο. Πολιτικοί εκπρόσωποι των δήμων και της κυβέρνησης, επιχειρήσεις από τράπεζες μέχρι φούρνους και ακόμα και τηλεοπτικοί σταθμοί τοποθετούν χανουκιότ για λόγους δημοσιότητας, αλληλεγγύης και, κάποιες φορές, ως απάντηση στα υπερβάλλοντος ζήλου στολίσματα των Χριστουγέννων.
Όλη αυτή η δημόσια προσοχή στο ζήτημα δεν έκανε το οικογενειακό άναμμα των κεριών βέβαια να εξαφανιστεί. Αντιθέτως, όλο και περισσότερες οικογένειες βρίσκουν σε αυτό το απλό τελετουργικό, νόημα για να συγκεντρώνεται η οικογένεια. Το θαύμα της Χανουκά θα συνεχίζει να δημοσιοποιείται στα σπίτια των Εβραίων όλου του κόσμου, μολονότι η δημόσια έκθεση του αυξάνεται όλο και περισσότερο.
Η ιστορία-έκπληξη του Ντρέϊντλ (Dreidel)
Το πασίγνωστο σύμβολο του Χανουκά έχει χριστουγεννιάτικες ρίζες.
του ραβίνου David Golinkin
Το ντρέϊντλ (dreidel) ή σεβιβόν (sevivon) είναι ίσως το γνωστότερο σχετικό έθιμο του Χανουκά. Πολλοί ραβίνοι έχουν προσπαθήσει να βρουν μια εσωτερική σύνδεση ανάμεσα στο ντρέϊντλ και την ιστορία της Χανουκά. Η κλασική εξήγηση είναι ότι τα εβραϊκά γράμματα nun, gimmel, hey, shin που εμφανίζονται στην εκδοχή του ντρέϊντλ της Διασποράς, σημαίνουν nes gadol haya sham– δηλαδή «ένα σπουδαίο θαύμα συνέβη εκεί» ενώ στην ισραηλινή εκδοχή του ντρέϊντλ η φράση λέει nun, gimmel, hey, pey, που σημαίνει «ένα σπουδαίο θαύμα συνέβη εδώ».
Ένας ραβίνος του 19 ου αιώνα υποστήριξε ότι οι Εβραίοι έπαιζαν με το ντρέϊντλ για να κοροϊδέψουν τους Έλληνες αν τους έπιαναν να μελετούν την Τορά, μια παράνομη τότε πρακτική. Άλλοι ραβίνοι σκέφτηκαν περίπλοκες γκεματριότ (gematriot) [αριθμολογικές εξηγήσεις βασισμένες στο γεγονός ότι κάθε εβραϊκό γράμμα έχει ένα αριθμητικό ισοδύναμο] και λογοπαίγνια για τα γράμματα nun, gimmel, hey, shin. Για παράδειγμα, τα nun, gimmel, hey, shin ισούνται με τον αριθμό 358, που είναι και το αριθμητικό ισοδύναμο του mashiach ή Μεσσία!
Τέλος, τα γράμματα nun, gimmel, hey, shin υποτίθεται αναπαριστούν τα τέσσερα βασίλεια που προσπάθησαν να μας καταστρέψουν [στην αρχαία εποχή]: Ν = Ναβουχοδονόσωρ (Βαβυλώνα), Η = Χάμαν (Περσία), G = Gog (Ελλάδα), S = Seir (Ρώμη). Στην πραγματικότητα, όμως, όλες αυτές οι περίπλοκες επεξηγήσεις εφευρέθηκαν πολύ αργότερα από την πρώτη χρήση του ντρέϊντλ. Το παιχνίδι του ντρέϊντλ αρχικά δεν είχε καμία σχέση με το Χανουκά. Παιζόταν από διαφορετικούς λαούς σε διαφορετικές γλώσσες για πολλούς αιώνες.
Στην Αγγλία και την Ιρλανδία υπάρχει ένα παιχνίδι που λέγεται totum ή teetotum το οποίο είναι ιδιαίτερα δημοφιλές κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων. Στα αγγλικά αυτό το παιχνίδι αναφέρεται για πρώτη φορά με τη λατινική λέξη “totum”, που σημαίνει όλα. Το 1720 το παιχνίδι ονομαζόταν T- totum ή teetotum και το 1801 τα τέσσερα γράμματα σήμαιναν τέσσερις λέξεις στα αγγλικά: T = Take all (Πάρτα όλα); H = Half (Τα μισά); P = Put down (Άσε κάτω); and N = Nothing (Τίποτα).
Το δικό μας ανατολικοευρωπαϊκό παιχνίδι του ντρέϊντλ (συμπεριλαμβανόμενων των γραμμάτων nun, gimmel, hey, shin) κατάγεται απευθείας από το γερμανικό αντίστοιχο παιχνίδι totum: N = Nichts (Τίποτα); G = Ganz (Όλα); H = Halb (τα Μισά); and S = Stell ein (Βάλε Ένα). Στα γερμανικά, η σβούρα λεγόταν “torrel” ή “trundl” και στα Γίντις εβραϊκά λεγόταν “dreidel” ή “fargl” ή “varfl” [= κάτι που πετιέται], το «βάλε ένα» λέγεται “shtel ein” και “gor, gorin” σημαίνει «όλα». Όταν τα εβραϊκά ζωντάνεψαν ξανά σαν γλώσσα, το ντρέϊντλ άρχιζε να ονομάζεται, μεταξύ άλλων, και sevivon.
Άρα το παιχνίδι του ντρέϊντλ συνιστά μια ειρωνεία της εβραϊκής ιστορίας. Για να γιορτάσουμε τη γιορτή του Χανουκά, η οποία τιμά τη νίκη μας απέναντι στην πολιτισμική αφομοίωση, παίζουμε το παιχνίδι ντρέϊντλ, το οποίο είναι ένα έξοχο παράδειγμα πολιτισμικής αφομοίωσης! Φυσικά, υπάρχει μια τεράστια διαφορά ανάμεσα στην απομίμηση μη-εβραϊκών παιχνιδιών και τη λατρεία αντίστοιχων ειδώλων, αλλά η ειρωνεία παραμένει.
Ανατυπώθηκε με την άδεια του συγγραφέα του A Different Light: The Hanukkah Book of Celebration που εκδόθηκε από το Ινστιτούτο Shalom Hartman και τις εκδόσειςDevora.
(Μετάφραση αποσπασμάτων τριών άρθρων από την ιστοσελίδα My Jewish Learning που θα δημοσιευτούν από τις 20 έως τις 24 Δεκεμβρίου 2019)
Comments