Το 1942 ένας αξιωματικός των S.S. διέρρευσε σε έναν Σουηδό διπλωμάτη πληροφορίες για τα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου. Ένα νέο ντοκιμαντέρ αναβιώνει την ιστορία. David Stavrou, 07 Μαΐου 2019.
Μια νύχτα το καλοκαίρι του 1942, σε ένα τρένο που ταξίδευε από την Πολωνία προς τη Γερμανία, ο Σουηδός διπλωμάτης Göran Fredrik von Otter παρατήρησε έναν πολύ προβληματισμένο επιβάτη. «Τον έβλεπα πως με κοιτούσε», είπε το 1968 σε μια συνέντευξή του, «λες και ήθελε να μου πει κάτι». Εφόσον η Σουηδία ήταν ουδέτερη κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, είχε ακόμη την πρεσβεία της στο Βερολίνο και ο von Otter εργαζόταν εκεί. Αυτό το συγκεκριμένο απόγευμα ήταν στο δρόμο για το Βερολίνο μετά από μια μέρα συναντήσεων στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Βαρσοβία. Ο επιβάτης που τον συνάντησε στο κατάμεστο τρένο, του συστήθηκε ως Kurt Gerstein, άναψε ένα τσιγάρο και είπε: «Είδα κάτι τρομακτικό χτες». Έπειτα είπε στον συνομιλητή του ότι ήταν αξιωματικός των S.S., επιστρέφοντας από επίσκεψη σε δύο μέρη που ήταν τελείως άγνωστα εκείνη την εποχή: την Τρεμπλίνκα και το Μπέλζετς.
Εκείνο το καλοκαίρι μόνο λίγοι αξιωματούχοι στη Γερμανία γνώριζαν τι πραγματικά συνέβαινε στα στρατόπεδα θανάτου της Πολωνίας. Ο Ναζί αξιωματικός είπε στον Σουηδό διπλωμάτη τι είχε δει, παρέχοντάς του μία από τις πιο έγκαιρες μαρτυρίες, τόσο λεπτομερούς όσο και αξιόπιστης, από τα στρατόπεδα εξόντωσης. Που και που ο Γερμανός αξιωματικός ξεσπούσε σε κλάματα και στο τέλος παραίνεσε τον von Otter να πει ό,τι του είπε στη Σουηδική κυβέρνηση και να επιδιώξει ο κόσμος να θέσει ένα τέρμα στα εγκλήματα που είδε με τα μάτια του. Οι δυο τους χωρίστηκαν όταν το τρένο έφτασε στο Βερολίνο.
Η εξόντωση των Εβραίων δεν σταμάτησε, ωστόσο, και οι πληροφορίες που αποκάλυπταν αυτόν τον εφιάλτη, που υποτίθεται θα έφταναν σε εκατομμύρια κόσμου, έφτασαν μονάχα σε λίγους ανθρώπους στην πραγματικότητα. Ακόμα και μετά τον πόλεμο, το όνομα του Gerstein δεν έγινε ιδιαίτερα γνωστό, αν και εμφανίστηκε σε μια σειρά ταινιών, θεατρικών έργων και βιογραφιών. Και τώρα ξανά η ιστορία βγαίνει στην επιφάνεια, με τη μορφή ενός νέου ντοκιμαντέρ με τον τίτλο «Η Σιωπή της Σουηδίας», σκηνοθετημένο από τον Carl Svensson.
Ο Λάθος Άνθρωπος
«Πρώτη φορά έμαθα για αυτή την ιστορία από το βιβλίο της Gitta Sereny για τον Άλμπερτ Σπέερ», μας λέει ο Σβένσον σε μια συζήτηση που είχαμε μαζί του σε ένα καφέ της Στοκχόλμης στα μέσα Απρίλη, αναφερόμενος στη βιογραφία του Αυστρο-Βρετανού συγγραφέα του 1995 για τον διαβόητο ηγέτη των Ναζί. «Άρχισα να το ψάχνω και προφανώς η συνάντηση στο νυχτερινό τρένο έγινε το σημείο εκκίνησης του φιλμ». Οι βασικοί πρωταγωνιστές της ιστορίας, ο Gerstein και ο von Otter, δεν είναι πια εν ζωή –ο πρώτος λέγεται ότι αυτοκτόνησε το 1945, ο τελευταίος απεβίωσε το 1988– αλλά στη διαδικασία δημιουργίας του ντοκιμαντέρ, ο Σβένσον εντόπισε κάποιους συγγενείς τους. Οι κόρες τους Birgitta von Otter και Adelheid von Platen, αντίστοιχα, πρωταγωνιστούν στο νέο φιλμ, το οποίο δεν εστιάζει στο ιστορικό αυτό επεισόδιο αλλά μάλλον στο πως αυτό επηρέασε μια πολύ ευρύτερη ομάδα ανθρώπων για πάνω από τρεις γενιές. «Αυτή ήταν μια νέα προοπτική», μας λέει ο Σβένσον. «Η Von Otter ψάχνει την αλήθεια για τον πατέρα της που δεν ήθελε να τη συζητήσει, ενώ η von Platen μιλάει πολύ για το πώς ήταν να αποτελεί κομμάτι μιας ‘οικογένειας S.S.’ μετά τον πόλεμο. Πρέπει να συνεχίσουμε να μιλάμε για το Ολοκαύτωμα αλλά χρειαζόμαστε νέες προοπτικές για αυτή τη συζήτηση ώστε να μην καταλήξει σε κλισέ».
«Σε αυτό το φιλμ», προσθέτει, «οι βασικοί χαρακτήρες είναι η επόμενη γενιά: δεν ήταν οι ίδιες μάρτυρες των γεγονότων, αποτελούν “μάρτυρες των μαρτύρων” και το περιστατικό που οδήγησε στη σύνδεση μεταξύ τους –η συνάντηση στο τρένο– είναι αρκετά παρόν στις ζωές τους. Είναι μια ανοιχτή πληγή». «Ο πατέρας δεν ήθελε να μιλάει για αυτό», λέει η Birgitta von Otter, η οποία στα ογδόντα της σήμερα έμαθε για το περιστατικό αυτό μέσα στα χρόνια μέσω επιστολών, συνεντεύξεων στις εφημερίδες και αποσπάσματα συζητήσεων της με τους γονείς της. «Η μητέρα μου έλεγε ότι ο πατέρας μου είχε χλωμιάσει μετά τη συζήτηση με τον Gerstein και ξεκίνησε να γράφει μια αναφορά για τη συνάντηση. Όταν παρουσίασε την αναφορά στους ανωτέρους του στην πρεσβεία [στο Βερολίνο] του ζητήθηκε να μη γράψει τίποτα άλλο για αυτό και να το πει στο Υπουργείο Εξωτερικών στη Στοκχόλμη, όταν θα πήγαινε ξανά εκεί».
Ακόμα δεν είναι σαφής η ταυτότητα του ανθρώπου που έδωσε οδηγίες στον von Otter και το χρονικό πλαίσιο του επόμενου ταξιδιού του στη Στοκχόλμη αλλά είναι ξεκάθαρο ότι όταν έφτασε εκεί λίγους μήνες αργότερα, παρέδωσε την αναφορά της μαρτυρίας του Gerstein στον επικεφαλής του υπουργείου Staffan Söderblom. «Δεν είναι ξεκάθαρο τι έκανε με τις πληροφορίες αυτές ο Söderblom» λέει η von Otter. «Στο Υπουργείο Εξωτερικών είπανε ότι ακούσανε την ιστορία του Gerstein πολύ αργότερα, όταν τη διαβάσανε στις εφημερίδες». Οι Σουηδοί αποφάσισαν να μην δράσουν εφόσον η κατάσταση ήταν γνωστή τη στιγμή που έλαβαν γνώση. Μέχρι σήμερα, κανένα επίσημο έγγραφο δεν έχει βρεθεί που να δείχνει ότι οι άνθρωποι που γνώριζαν τα γεγονότα στη σουηδική κυβέρνηση σχεδίαζαν να διαδώσουν τις πληροφορίες που πήρανε από τον Gerstein.
«Δεν θέλω να κρίνω τον von Otter», λέει ο Καρλ Σβένσον, «αλλά νομίζω ήταν ο λάθος άνθρωπος στο λάθος σημείο τη λάθος στιγμή. Με πολλούς τρόπους αποτελεί σύμβολο της πολιτικής της Σουηδίας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήμασταν μεταξύ των πρώτων που έμαθαν για το Ολοκαύτωμα αλλά δεν κάναμε τίποτα για αυτό. Το να είσαι ουδέτερος σημαίνει μια δέσμευση. Θα έπρεπε να έχουμε κάνει περισσότερα, θα έπρεπε να ήμασταν ένα ασφαλές καταφύγιο για τους πρόσφυγες, όχι απλά να αποφεύγουμε να μας επιτεθούν. Ο von Otter ήταν με έναν τυπικό τρόπο Σουηδός, ένας γραφειοκράτης, κάποιος που κάνει ό,τι του λένε, σέβεται την εξουσία και αποφεύγει τις συγκρούσεις».
Το ντοκιμαντέρ παρουσιάζει επίσης το σύνθετο ιστορικό πλαίσιο στο οποίο ο von Otter λειτουργούσε. Μαζί με ανθρωπιστικές οργανώσεις σαν και αυτές των οποίων αιχμή του δόρατος ήταν ο επιχειρηματίας και διπλωμάτης Ραούλ Βάλενμπεργκ και με από κοινού προσπάθειες να βοηθήσει να σωθούν οι Εβραίοι της Δανίας και της Νορβηγίας, η Σουηδία καλλιέργησε σχέσεις με το Τρίτο Ράϊχ –πουλώντας σίδηρο στις στρατιωτικές βιομηχανίες της Γερμανίας, η οποία με τη σειρά της πλήρωνε τη Σουηδία με χρήματα που είχαν κλαπεί από τους Εβραίους της Ευρώπης. Πολλοί ισχυρίζονται ότι με αυτό τον τρόπο η Σουηδία συνεισέφερε στη χρονική επιμήκυνση του πολέμου.
«Διδασκόμαστε ότι η Σουηδία δεν αποτελούσε μέρος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά αυτό δεν είναι καθόλου αλήθεια», λέει ο Σβένσον. «Είμαστε και εμείς μέρος της ευρωπαϊκής ιστορίας της δεκαετίας του 1940 και πρέπει να το παραδεχθούμε». «Η Σιωπή της Σουηδίας» είναι μια ταινία για το Ολοκαύτωμα αλλά όχι για τους Εβραίους: η κεντρική της εστίαση δεν είναι τα θύματα αλλά ούτε και οι δολοφόνοι, είναι αυτοί που έβλεπαν τα γεγονότα και ζούσαν δίπλα σε αυτά –είναι για αυτούς που είχαν μια επιλογή σχετικά με το πώς να αντιδράσουν.
Ο Kurt Gerstein ήταν ένας αξιωματικός των S.S. και μέρος της γερμανικής μηχανής εξόντωσης, αλλά ταυτόχρονα αντιτάχθηκε στους Ναζί και υπηρέτησε ως άνθρωπος της αντίστασης μέσα από τα S.S., προσπαθώντας να διαδώσει στον κόσμο τα εγκλήματά τους. Ήταν ένας αφοσιωμένος Χριστιανός και ενεργός σε θρησκευτικές οργανώσεις, ενώ ήταν και μέλος του ναζιστικού κόμματος. Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, πιθανόν λόγω της δολοφονίας ενός συγγενή του από τους Ναζί, ο Gerstein έγινε ενεργός αντίπαλος του καθεστώτος, μοιράζοντας αντι-καθεστωτικό υλικό και συμμετέχοντας σε διαμαρτυρίες. Βρήκε τον μπελά του με τις αρχές και συνελήφθη από την Γκεστάπο, χάνοντας τη δουλειά του ως μηχανικός ορυχείων. Λίγους μήνες, ωστόσο, πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, επέστρεψε στο κόμμα και το 1941 έγινε αξιωματικός του Ινστιτούτου Υγιεινής των Waffen S.S. Μεταξύ των αρμοδιοτήτων του ήταν να προμηθεύει το Άουσβιτς με το δηλητηριώδες αέριο Zyklon B. Το υψηλά δηλητηριώδες ζιζανιοκτόνο αρχικά χρησιμοποιούταν για απολύμανση αλλά το 1942 οι Ναζί άρχισαν να το χρησιμοποιούν για να σκοτώνουν ανθρώπους μέσω αερίων και ο Gerstein ήταν υπεύθυνος να το παραδίδει σε μεγάλες ποσότητες.
Τον Αύγουστο εκείνης της χρονιάς του ζητήθηκε να πάει στην Πολωνία ως σύμβουλος των αξιωματούχων των Ναζί Odilo Globocnik και Christian Wirth, οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την κατασκευή και τη λειτουργία των στρατοπέδων εξόντωσης των Εβραίων στη χώρα. Σε αυτά τα στρατόπεδα, την Τρεμπλίνκα, το Σόμπιμπορ και το Μπέλζετς, οι Ναζί χρησιμοποιούσαν μονοξείδιο του άνθρακα για να σκοτώσουν Εβραίους και στον Gerstein δόθηκαν δύο δουλειές: να βοηθήσει να επισπευστούν οι δολοφονίες και να απολυμανθούν οι τεράστιοι σωροί ρούχων που θα έμεναν πίσω. Αφού ο Globocnik, σε μια συνάντηση στο Λούμπλιν, προειδοποίησε τον Gerstein και τους συνεργάτες του ότι ο,τιδήποτε θα δούνε είναι μυστικό υψίστης σημασίας και άρα, αν φανέρωναν κάτι, αυτό θα τους οδηγούσε σε θανατική ποινή, έφυγαν για τον πρώτο τους σταθμό στο ταξίδι τους, το Μπέλζετς.
O Gerstein τρομοκρατήθηκε από ό,τι είδε εκεί. Είδε μια μεταγωγή χιλιάδων Εβραίων από το Λβοβ να φτάνει στις πύλες του στρατοπέδου στις 7 το πρωί μια μέρα. Εκατοντάδες ήταν ήδη νεκροί. Όταν βγήκαν από το τρένο, τους είπανε να γδυθούν, κόψανε τα μαλλιά των γυναικών και τους έβαλαν όλους να τρέχουν γυμνοί σε ένα διάδρομο που γύρω-γύρω είχε συρματόπλεγμα, ενώ τους μαστίγωναν συνεχώς. Στο τέλος του διαδρόμου ήταν το κτίριο με τους θαλάμους αερίων. Ο Gerstein παρατήρησε τα γεράνια στην αυλή και την εικόνα ενός Άστρου του Δαυίδ στην οροφή του κτιρίου. Αφού ένας αξιωματικός των S.S. διαβεβαίωσε τους πάντες ότι κανείς δεν θα πάθαινε τίποτα κακό, τους στοιβάξαν μέσα στους θαλάμους, κλείδωσαν τις πόρτες και μια μηχανή ντίζελ άρχισε να δουλεύει βγάζοντας το δηλητηριώδες αέριο. Στην αναφορά που έγραψε ο Gerstein και υπέβαλε στους Συμμάχους μετά τον πόλεμο, περιγράφει πως η μηχανή εκείνη τη μέρα χάλασε και η όλη διαδικασία αναβλήθηκε για τρεις ώρες, με τις κραυγές και τα κλάματα να ακούγονται παντού προς τα έξω. Αφού η μηχανή ξανάρχισε να δουλεύει, η διαδικασία της εκτέλεσης κράτησε μισή ώρα. Ο Gerstein παρακολούθησε να βγάζουν έξω τα πτώματα και να τα θάβουνε. «Ακόμα και στον θάνατό τους, μπορούσες να αναγνωρίσεις ποιες ήταν οι οικογένειες», έγραψε στην αναφορά. «Τα πτώματα των παιδιών, των γυναικών και των ανδρών έβγαιναν μαζί, αφού κρατούσανε μεταξύ τους τα χέρια τους».
Μετά τη μοιραία αυτή επίσκεψη στο Μπέλζετς, ο Gerstein πήγε στην Τρεμπλίνκα και έπειτα επέστρεψε στη Βαρσοβία. Στις 20 Αυγούστου πήρε το νυχτερινό τρένο για το Βερολίνο, όπου συνάντησε τον von Otter και του είπε όλα όσα είχε δει. Δεν σταμάτησε να μιλάει όμως ακόμα και μετά την τυχαία αυτή συνάντηση με τον Σουηδό διπλωμάτη: συνέχισε να διαδίδει τις πληροφορίες που γνώριζε σε κάθε ευκαιρία, στους ηγέτες της Καθολικής Εκκλησίας, σε άλλους Σουηδούς διπλωμάτες και στην εξόριστη κυβέρνηση της Δανίας. Οι προσπάθειές του προφανώς δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα και ο Gerstein κατέληξε να υπηρετεί στα S.S. μέχρι το τέλος του πολέμου. Σύμφωνα με διαφορετικές μαρτυρίες ένιωθε βαθιά ενοχή και ντροπή και προσπάθησε να μειώσει τον τρόπο που ο ίδιος βοηθούσε τα ναζιστικά εγκλήματα, καταστρέφοντας φορτία του Zyklon B σε διάφορες περιστάσεις. Στο τέλος του πολέμου παραδόθηκε στους Γάλλους και προσφέρθηκε να γράψει για τα ναζιστικά εγκλήματα και να καταθέσει στις δίκες των Ναζί εθελοντικά.
Εκείνη την εποχή, μετά τον πόλεμο του 1945, ο Göran von Otter είχε αποσπαστεί στη σουηδική πρεσβεία στο Ελσίνκι. Δεν γνώριζε τίποτα για το τι είχε κάνει η κυβέρνησή του με τις πληροφορίες που έλαβε από τον Gerstein και ζήτησε από έναν συνάδελφό του να αποκαλύψει τις πληροφορίες στους Συμμάχους. Αν δεν μπορούσε η Σουηδική διπλωματία να σώσει τα θύματα, πρέπει να σκέφτηκε, ίσως θα μπορούσαν οι πληροφορίες αυτές να βοηθήσουν τον Gerstein να αποφύγει την εκτέλεση ως εγκληματίας πολέμου. Και εδώ όμως η δράση των διπλωματών αποδείχθηκε πολύ διστακτική και πολύ αργοπορημένη. Στάλθηκε πράγματι μια επιστολή αλλά την ημέρα που έφτασε στο Λονδίνο, ο Gerstein βρέθηκε κρεμασμένος στο κελί του. Άφησε πίσω του μια σύζυγο και τρία παιδιά που έμαθαν για τον θάνατό του μόλις τρία χρόνια αργότερα.
Οικογενειακές Συναντήσεις
Η Birgitta von Otter (της οποίας η αδερφή, η Anne Sofie, είναι μια παγκοσμίου φήμης τραγουδίστρια της όπερας) λέει ότι ο πατέρας της διατήρησε επαφή με τη χήρα του Gerstein μετά τον πόλεμο. «Την επισκέφτηκε στη δεκαετία του 1980, θέλοντας να την αντικρίσει. Πρέπει να ένιωθε ενοχές, σκεπτόμενος ότι θα μπορούσε να είχε κάνει περισσότερα». Στο ντοκιμαντέρ του Σβένσον, τρεις γενιές είναι παρούσες στη συνάντηση μεταξύ των οικογενειών. «Ήταν ενδιαφέρον να βλέπεις πως ζούσε η Adelheid στη σκιά του πατέρα της», λέει η von Otter. «Δεν μπορεί να τον ανακαλέσει στη μνήμη της και υπέφερε αρκετά εξαιτίας του τι του συνέβη. Η οικογένεια ζούσε σε συνθήκες φτώχειας, καταδικασμένη ως Ναζί και πάλευε για χρόνια για να καθαρίσει το όνομά του».
Προσθέτει ότι η πρόσφατη επίσκεψη στη Γερμανία, τη βοήθησε να καταλάβει τη σημασία του ρόλου του πολέμου ακόμα και σήμερα –ειδικά σε σύγκριση με τη Σουηδία, ο πόλεμος στη Γερμανία είναι πολύ περισσότερο παρών σε ιστορικό επίπεδο. «Υπάρχει μια σχετική αφέλεια στη Σουηδία σχετικά με το ρόλο που έπαιξε στον πόλεμο» σημειώνει ο σκηνοθέτης Σβένσον, προσθέτοντας ότι η σουηδική τηλεόραση απέρριψε δυο φορές τα αιτήματα να παιχτεί το φιλμ του. «Τώρα μειώσαμε τη διάρκεια του φιλμ και συζητάμε με την SVT (τη δημόσια τηλεόραση της Σουηδίας) να το προβάλουμε όπως και να ‘χει. Αλλά πολλοί Σουηδοί δεν θέλουν να συζητάνε για αυτό». Παρά το γεγονός, λοιπόν, ότι πολλοί συμπατριώτες του αποφεύγουν το όλο ζήτημα, το φιλμ του Σβένσον, με έναν τρόπο, ξαναβάζει τη Σουηδία πίσω στην ευρωπαϊκή ιστορία.
«Ηθικές αποφάσεις παίρνονται από τα άτομα, όχι τις συλλογικότητες», λέει η Arne Ruth, μια μεγάλη Σουηδή δημοσιογράφος και εκδότης που γνώριζε προσωπικά τον Göran von Otter και υποστηρίζει την προσπάθεια του Σβένσον. «Δεν έχει να κάνει με τη συλλογική ενοχή. Η Σουηδική τηλεόραση μπορεί να πιστεύει ότι έχει ασχοληθεί αρκετά με το Ολοκαύτωμα και δεν χρειάζεται να ασχοληθεί με αυτή τη μάλλον περίεργη ιστορία, αλλά είναι μια σημαντική ιστορία επειδή δείχνει πως μια ζωή ενός ατόμου άλλαξε λόγω της αδράνειάς του και το πώς η επόμενη γενιά της οικογένειας επηρεάστηκε από αυτή την παθητικότητα. Είναι μια ανθρώπινη οπτική και άρα πάντοτε χρήσιμη».
Πράγματι, η ιστορία που εμπλέκει τους von Otter και Gerstein είναι σημαντική, αν και δεν άλλαξε τη ροή των πραγμάτων 70 χρόνια πριν. Οι πληροφορίες του Gerstein σχετικά με την εξόντωση των Εβραίων δεν σταμάτησε την εξόντωση και είναι δύσκολο να υπολογίσεις πόσοι άνθρωποι θα είχαν σωθεί αν η επίσημη ανταπόκριση της Σουηδίας ήταν πιο αποφασιστική. Ωστόσο, η αναφορά που έγραψε ο Gerstein στο τέλος του πολέμου χρησιμοποιήθηκε ενάντια στους Ναζί εγκληματίες πολέμου, τόσο στις δίκες της Νυρεμβέργης όσο και στη δίκη του Άϊχμαν στην Ιερουσαλήμ. Η μαρτυρία του έχει χρησιμοποιηθεί επίσης για την καταπολέμηση της άρνησης του Ολοκαυτώματος. Το σημαντικότερο, ίσως, στην κληρονομιά του Gerstein είναι η ενοχλητική υπενθύμιση της ανθρώπινης απάθειας και ένα ισχυρό επιχείρημα ενάντια στην αποστροφή του βλέμματος αλλά και τον ισχυρισμό ότι ήταν αδύνατον να στραφεί κάποιος ενάντια στη ναζιστική μηχανή πολέμου. Ο Gerstein έδειξε ότι η επιλογή ανάμεσα στο καλό και το κακό είναι εφικτή, ακόμα και στις πιο δύσκολες συνθήκες, και ότι οι πράξεις ενάντια στο κακό μπορούν να λάβουν χώρα σχεδόν παντού –ακόμα και μέσα από τα σπλάχνα του ίδιου του τέρατος.
David Stavrou, Αρθρογράφος της Haaretz
Comments